 |
 |
Наш опрос
Поиск
 |
Суббота, 20.04.2024, 07:59 |
| Приветствую Вас Гость | RSS | |
| Қазақ әдебиеті | |
| Главная | Регистрация | Вход | |
Cүйінбай Аронүлы (1815-1898) Суйінбай — айтыс өнерінің алтын діңгегі. Мұхтар Әуезов  Сүйінбай — XIX ғасырдың 30— 80-жылдары аралыгында алпыс жылдай үзіліссіз жырлаған, айтыс-та жеңіліп көрмеген аса көрнекті ақын. Оның өлеңдері мен айтыс-тарында XIX ғасырдағы қазақ елінің өмір шындығы, арман-мүраты көрініс тапкан. Қолында билігі мен байлығы барлардың карапайым халыкка көрсеткен зорлық-зомбылығын өшкерелеп, әлеуметтік өділетсіздікті айьштады, жарлы-жалшының жоқшысы бол-ды. Ел бірлігін, оның төуелсіздігін, сол жолдағы ерлердің қаһармандык күресін талмай жыр-лады. Оның бүл биік адамгершілік-этикалык үстанымын Жамбыл бастаған шәкірттері өздеріне үлгі етті."Жырдың тіккен туындай”. Сүйінбай Алматыға жақьга Қарақыстак ауылының Бұлақ деген жерінде 1815 жылы туған. Жастай жетім қалып, байдың кой-козысын бағып, тамағын асыраған. Акышіың арғы атасы Күсеп өрі ақын, өрі қобызшы болса, нағашысы Қабан Жетісудағы акындык, жыраулық өнердің ірі өкілі болған. Сүйінбай бозбала кезінде жеті тәулік бойы нағашы атасының көшінен қалмай, ілесіп жүріп, батасын алған дейді. Сүйінбай 13—15 жасынан акындык жолын куады. Баяғьі-ның неше алуан жыр-дастандарын, аңыз-хиссаларын жиын-тойларда жатка айтып, өз жанынан да өлең шығарды. Сүйінбай өзінің акын ретінде танылуы туралы: Акын боп жиырмада желдей болдым... Отызда асқар биік белдей болдым, — десе, кырыкта өнері кемеліне келш, толысканын: Қаптаған жердің жүзін селдей болдым, — деп сипаттайды. Сүйінбайдың өмірдеректері оның табан астында тауып айтатьш өте тапкыр, сөздің реті келгенде "ешкімнің атағьша бас ұрмайтын, басынан күс асырмайтын” өділ де турашыл, арғы-бергіні сергек санамен саралаған даңғыл, дана акын болғанын көрсетеді. Сүйінбайды қырғыз елінің атақты жырау-жыршылары да дарабоз акын ретінде бағалаган. Жетісу жерінің Жамбыл бастаган саңлактары Сүйекеңді үстазымыз деп пір түткан. Өлеңдері. Сүйінбай — ірі акын. Сондыктан оның козғаган такырып, көтерген мәселелері де ірі больш келеді, соган орай ойы да өрелі, тілі де өрнекті. Сүйінбай үнемі халыкка арка сүйеп, түтас елдің мүддесін алга тартып жырлайды. Елдік, ерлік идеясы — Сүйінбайдың өлеңдері мен жыр-дастандарының, айтыстарының өн бойына тартылған өзекті идея. Солардың ішінде елдік пен ерліктің гимні іспетті "Бөрілі менің байрағым” өлеңі ерекше орын алады. Онан бүкіл казактың, түпкі тегіміз — көк бөріге сиынган, оның басын ту етіп көтеріп, елін корғаған сонау ғүн-түркі заманының ерлік рухы еседі. Бөрілі байрак астында Бөгеліп көрген жан емен. Бөрідей жортып кеткенде, Бөлініп калган жан емен, — деп басталатын жігерлі де екпінді өлең шумағынан дүркірей жөнелген калың колдың дүбірі естілгендей. Елдің намысы, бүтіндігі жолында бір ту астына жиналғандардың ауызбір-лігі, бөгеліп, іркіліп көрмеген өжеттігі атойлап түрғандай. Терт жолдьщ басындагы сөздердің: "Бөрілі, бөгеліп, бөрідей, бөлініп” делініп келуі де үлкен акьшдык шабыттан туған патриоттык көңіл күйді паш етеді. Бөрілі найза ұстаса, Қарасайлап шабамыз. Түйремей кеткен жан емен. Кызыл канта батамыз,... Бөрілі байрак күласа, Бөрі басы — үраным, Күйремей кеткен жан емен. Бөрілі менің байрағым. Жау тисе жапан далада, Бөрілі байрак көтерсе, Бөрілі найза атамыз, Қозып кетер кайдагым. Жазатайым бөрілі байрак күласа, намыстан талқан боп күйреп калатын, бөрілі байрак астында кабак шытпай канта бататын, бөрілі байрак көтерілсе, жоқты бар қылатын, барды зор кылатын, бөрілі байрақты көргенде қаны қайнап, қай-раты тасып, бойын намыс кернейтін ерлік, елдік дәстүрі осы-лай-ак жырланатын болар. Акын аталардың каһармандық даңкының символы — бөрілі байрак арқылы халықтың намысы мен жігерін кайрап, канын кыздырып, бірлікке, ерлікке шақырады. Ақынның "Ту алып жауға шапсаң сен” деген өлеңінің рухы да атьшан да көрініп түрғандай осы өлеңмен үндес, сарындас. Онда атакты батырлар Сұраншы мен Саурықка акын өзі ат сабылтып келіп: "Сарыкемердегі елді коқандык-тар шауып кеткенде бұл жатыстарың не жатые? Қоканның колы мықты деп, Жатырмысың жабығып”, — деп, кос батырдың намысына тие сөйлейді. Әрі карай акын: Батыр елден шығады, Үрандап жауға шабатын. Акьш елден шығады, Айтыста шальш жығатын,.. — деп, батырлык пен акындыктың рухы туыс екені, олардың бағасы халықка кызмет етуінде екені жайында мөнді ой түйіндейді. Қоқан ханы Құдиярдың елге жасаған зүлым-дығын айта келіп: Тобын бұзып дұшпанның, Жауына жеке тиетін... Ел шетіне жау келсе, Беліне садак ілетін. Еңіреген ерлер кайда екен?! — деп калмак шапкыншылығы заманынын данкты батыры Ңарасайды үлгі етеді. Қазак казак болғалы, Казак атка конғалы, Не көрмеді бұл елім?! — деп, кемеңгер жырау бүкіл казак елі басынан өткерген ауыр күндерді еске түсіріп, кинала күрсінеді. Мұның бәрін ол тегін козғап отьфған жок, алдындағы екі батырға ой салу, шамыр-кандыру максатымен айтып отыр. Бұдан акынның арғы-бергі тарихтан жете хабардарлығы, көңілі жүйрік, көрегені мол екені көрінеді. Арнау өлендері. Сүйінбайдың сыншыл акьшдьщ болмысы мен кызукандылығын танытатьш бір шоғыр туындылары — "аткамінерлер” деп аталатындарға арнау түрінде шығарған өлендері. Жөне солардың бәрі дерлік соларға бетпе-бет оты-рып, шаршы топтың алдында айтылған жырлар. "Датқалар” деген өлеңінде акын батыры Қарасайдай, ханы Абылайдай болған заманды көркем тілмен кестелей келіп, даткалардың "параменен мал жинап”, "жұльшы үзі-лердей болып жүрген” "іскерлігін” мыскылдайды. Елге жақпас кылығы, Бұл заманньщ ұлығы. Параменен мал жиып, Бойынан аскан былығы. Оязға кайтсем жағам деп, Үзілер болды жүлыны. Өз еліне өзі қарактап, Ебі келсе тамақтап, Көр актарған коркаудай, Датқалар жүр жалақтап... Сүйінбай суреттеген Жетісу даткалары мен Дулат жыр-ларындағы Семей төрелерінің бейнелері өте үксас, бір-бірінің көшірмесіндей эсер калдырады. Бүл топка жататын өлеңдерінің бірі — көршілес кьфғыз елінің зүлым билеуші "Үмбетәліге” деген арнауы. Үмбетөлі — кырғыз елінің ханы. Оның өкесі Орман да хандык күрған. Тарих деректері бойынша, Орман хан өте катыгез адам большты. Ол шектен аскан зорлығы, озбыр-лығы үіттін Бүғы руы адамдарының колынан өлім табады. Әкесінен өткен зүлым Үмбетөлі өкесінің өлімі үшін Бүғы-лардың ауыльш түгел шауып, зар илетеді. Міне, осындай билеушінің халыкка жасаган қаныпезер-лігін өкесіне берген астың үстінде — казак, кырғыздың үлы жиынында Сүйінбай тартынбай бетіне басады. Одан зорлык көргендерді жақтап былай дейді: Көңіліңді демденіп, Қойдай айдап кырғызды, Хан ордасын басьшсың. Алдына сап жеп еді. Атанды сенің өлтірген Айдаһардай араны, Бұғы елін шауып-а'сыпсың. Көрінбей көзге жегені. Қыз-катынын түтқын кып, Ақыры оның дау больш, ісіп-кеуіп, тасьшсың... Ағайыны жау больш, Бір кезекте хан Орман: Дүниеден Орман жөнеді. "Бүкара елім сенсің” деп, Сөйтіп өлген атаңа Ел шапканың жөн бе еді?! Акын Үмбетәлінің де, оның әкесі Орманның да кырғыз халкының арасында ру араздығын коздырып, сол аркылы талкан ұшан-теңіз дүние-малы арандарьша жүғын болмаған тойымсыздығын ашып айткан. Акын мұнымен де токтап калмай: ... Қойға каскыр шапкандай, Үмбетөлі Шарғынның Жаулатаны — өз елі. Есіткен жандар мүныңды Адамшыльщ демеді... — дейді. Өкең сондай кылығынан абыройсыз өлім тапты, бұл бетіңнен кайтпасаң, сен де әкеңнің аяғын кұшасың дейді. Үмбетөлі тыйым салмак болғанда ызаланған акын: ... Қанқұмарлык ісіңмен Кетірдің өзің күныңды. Көргенімді айтамын, Кесе алмайсың тілімді, Айтып өтем мініңді, — деп өршелене түседі. Бұдан ер ақынның батылдығына коса халкымыздың "бас кеспек болса да, тіл кеспек жок” дейтін, акындьщты батырлык деп білетін кастерлі дөстүрін де танимыз. Әдебиет теориясы: Айтыс — суырыпсалма акындык өнердің ерекше бір жанры, өте қиын түрі. Сондай-ак жас акынды сөз сырына жетілдірер үлкен мектеп. Айтыс, ең алдымен, өлеңмен айтылатын тапкырлык, шешендік сөз өнері болса, оның тамам жүрт алдында өтетін тамашалык сипаты тағы бар. Айтыстың бағалаушысы төрешісі тың-даушы көпшілік. Өлең жарысының бағасы айтыстың өрі өдепті, өрі шыншыл, өрі көркем болуына қарап беріледі. Сонымен катар айтыс коғамдык зөру, мөнді мөселелерді көтеріп, соған жүртшылык пікірін тудырудың күралы. Бүл жағынан алғанда, ол — ауыз өдебиеті дөстүріндегі ең демократияшыл жанрдың бірі. Айтыс акыны ел тарихынан мағлүматы мол, халыктың салт-дөстүрін жетік білетін, табанда сөз тауып айтатын тап-кыр болуы керек. Қарсы жак канша өршеленсе де, абыр-жып, саспайтын, өріптесінщ, әсіресе кемшішк жақтарын көп білетін, оның нені тілге тиек, бетке салық ететінін күнібүрын анык болжайтын, карсыласын алдаусыратып, сөз түзағына түсіретін төсілңой болуы да тиіс. Айтыс акынының ерекше-лігі жөнінде М.Әуезов былай дейді: "Шабыты келген акпа акын аш каскырға меңзес, түрғылас. Томағасын тартканда, алғыр қыран бар өңірді шолып етіп, кимыл еткен шөп басын, кыбыр еткен тышкан жүрісін, кылт етіп бүққан түлкі түгін лезде шалып калғандай, айтыс ағымындағы акпа акын да сондай көмескіні көргіш, бүлдырды білгіш болмақ шарт”. Осы айтыс акындарына төн сипаттардың бөрі Сүйінбай-дың бойында тольщ болған. Тезек төремен айтысы. "Тезектің бір жағы — әкім, бір жагы — акын” деп өзі айткандай, Сүйінбайдың түсында Жетісуды мекендеген Үлы жүз тайпаларын билеген атакты төренің едөуір суырыпсалма акындығы болған. Ол сүңғыла, алғыр да алымды кісі болыпты. Ордасына атакты акын, ділмар шешен-билерді жакьш үстауға тырыскан. Атакты акындар Сүйінбай мен Бактыбайды, өйгілі шешен Бөлтірікті жоғары бағалап, ілтипат таныткан. Сүйінбайдьщ Тезек төремен бүл тамаша айтысы күтпеген жерден басталып кетеді. Бір күні Сүйінбай Тезек төренің ордасына келеді. Ол төренін екі баукеспе үрысына "түнгі жортуылдан бос қайттындар” деп үрысып жатканьшың үсті-нен түседі. Терісіне сыймай отырған ашулы Тезек Сүйінбай табал-дырыктан аттар-аттамастан дүрсе койып, өлеңмен: "Ордама тінтушідей кіріп келген сен кімсің? Ондайға ат-шапан айып төлетіп, жазалайтын атам Абылайдың жарлығы бар”, — дей келіп, кызметшілеріне: Жылкелді, бұған кісен салмаймысың, Бапау, сен ат-шапанын алмаймысың?! Артына таңып тастап екі кольш, Алып барып зынданға салмаймысың! — деп акырады. Төренің бопсасынан сасатын Сүйінбай ма, іркілместен: Ассалаумагалайкүм, Тезек төре! Елден жылкы коймаған кезеп төре. Телі менен тентекті тыят десе, Өзің ұрльік кыласың, өттегене!.. Хан Тезек, карамысың, төремісің, Жемесең үрлық етін елемісің?! Жетім мен жесірлердің ақысын жеп, Барғанда ақыретке беремісін?! Албан, Дулат, Шапырашты ел емес пе, Ел деген шалқып жатқан көл емес пе?! Көл толқыса көбігін кетер басып, Бетіндегі көбігі төре емес пе?! — деп тойтара жауап береді. Қаһарлы ханға бүйтіп жүрегінің түктілігіне коса, халкына арка сүйеген кадірлі акын ғана айта алса керек. Тезек канша ащы болғанымен, жүйелі сөзге ашу шакырмай, асауға ақырындап жакындағандай, өзінің ішкі есебінен жаңылмастан: Тұсында Абылайдьщ Бүкар жырау, Хан Өділдің кезінде Түбек тұр-ау! Өр заманньщ бар дейді сүркылтайы, Сүркылтайым менің де екен мынау. Атадан емес еді жолым езге, Болмады тоқтамаска мына сөзге. Үні өткір, өзі де бір заржак екен, Жасырмай барлык шынды айтты көзге, — деп, Сүйінбайдың айтқыштығын, турашылдығын жоғары бағалап, "сүркьштайым”, яғни сөзімді сөйлейтін жыршым бол дегенді ишарамен білдіреді. Кісілеріне: "Бір кой өкеліндер, ақьшньщ батасын алайык”, — дейді. Сүйінбай союға өкелген койды да өлеңге косады. Акын-ның тапқырлығы, сын-сыкакка жүйріктігі, байкампаздығы таңғалдырды. Өлеңді тыңдағанда айызың канып, күлмей тыңдау мүмкін емес еді. Мынауың кұнан кой ма, дөнен кой ма? Мойнында мылтьны бар мерген кой ма? Артына жалтақ-жалтак карайды екен, Бір корлык касекеңнен көрген кой ма? Таксыр-ау, бүл заманньщ күйін ойла, Елдің шетін күзетсіз босқа қойма. Жаугершілік болганда, ханды асырар, Мерген койды қонакка өлсең сойма! Сүйінбайдың онеріне бас иген Тезек төре: Жаксы акын үйге келсе, кыдыр-ырыс, Айтқаны Сүйінбайдың — бөрі дүрыс. Көргенді не де болса, бетке айтатын, Адамнан сирек туар мүндай туыс, — деп, тілі зөрлі акыннан ат мінгізіп кұтылуға асығады. Қыз-метшілеріне бүрыныракта өзі мінген атын: "Ескі малдьщ көзіндей бір күт еді. Сүйінбайға мінгізіңдер!” — деп бүйы-рады. Сүйінбай бүл аттың кәрілігін: Тақсыр-ау, бұл бергенін — сары ат па еді, Аузында бір тісі жок көрі ат па еді? Кірпігіне қарасам, курап капты, Тұсында Абылайдың бар ат па еді?! — деп күлкі етеді. Одан өрі карай: ілесіп Абылайдың бак-дөулеті, Мұны берсең менімен бірге кетер,.. — деп мысқьшдайды. Тезек бүдан кейін айтысуды койып, кызметшілеріне бір келіскен каракер атты өкелдіреді. Акын табанда өзі мен каракер аттың алма-кезек жауаптасуы түрінде кызықты өлең шығарады. Сүңғыла акын аттың аяғы тағалаулы, "мінезі жаттығына” қарап, бір мүжыктың қолды болған төуір жылкысы екенін тап басып айтады. Амалы таусыл-ған Тезек: "Үстіңде іліп алар ештеңең жок екен. Жаңадан киім-кешек бергізейін, тартьшбай келш-кетіп жүргейсің”, — дейді. Сонда өр акын: Хан Тезек, байлығыңа бас ұрмаймын, Мен бірақ көргенімді жасырмаймын. Шын дертім ұстап кетсе айнымалы, Басымнан үшкан кұсты асырмаймын! — деп, үйден шыгып жүріп кеткен екен. Әділіне жүгінгенде, Сүйінбайдың ауыр да ащы сөздеріне Тезектің төзімділік танытканын, айтыс дәстүрін сактаған кісілігін мойындамауға болмайды. Бірак бүл — төренің Сүйінбай сынайтын: өділеттен тайған кездері мен кара казак-ка жасаған киянаттарын жуып-шая алмайды. Сүйінбайдың мықтылығы — қаһарлы билеупгіден тайсалмай, сый-сияпатка кызыкпай, туралыктан таймай, шындыкты бетке айтуьшда. "Қатаған сөзДен жаңылды”. Қырғыздың ханы Орман атасына ас беретін болып, кабырғалас жаткан казак еліне жыл бүрын сауын айтып, Тезек төреге шакыру жібереді. Екі елдің ығайы мен сығайы бас косқан осы үлы жиында екі жак өздерінің ең атакты акындары — Сүйінбай мен Қатағанды айтыстырады. Алдымен сөз бастаған Қатаған жыр несерін төпеп, Сүйінбайға: "Қүдай оңдап, колыма өзің келіп түстің, менің касымда сені акын деп кім айтады?!” деп сес көрсетіп, біржолата ыктырып тастамак болып: Менің атым — Қатаған, Үрындың келіп катадан. Қоңырбайдың асында Қырғыздан шьщқан жүйрікпін, Бес жүз жылкьі матаған. Қүс мойынды, коян жон, Сүйінбай ақын тәуір деп, Түлпардан туған жатаған. Мүның несін атаған. Өз шніңді айткызып, Аягьщды тарта бас, Бай-мырзаңды күса ғып, Қырсықты жерің таяған. Өлтіресің кападан, — Қатағанға, Сүйінбай, деп, өзінің шабытты да тегеурінді акын екенін көрсетіп: Байлығымды айтайьш, Көптігімді айтайьш,.. — дей келіп, әрі карай "нәсілі артық жаралған” ру-тайпаларын адақтап, мадақтап кетеді. Сөз кезегі Сүйінбайға тиеді... Сүйінбай дағдылы өдетімен өзінің күлағын бүрап-бүрап жіберіп, айналадағыларды селк еткізе айкайлал алып, абыр-жыңкырап отырған Тезек жакка қарап: Қашырма, төре, қаныңды, Кіргізейін жаныңды. Қатағаннан жеңілсем, Талап алғын малымды, — деп, одан сон Қатағанға бүрылып: іздегенім осы еді, Өз-өзінен қағынып, Қатаған сөзден жаңылды. Қызып түрған темірге Өзі келіп карылды, — дейді шабытты серпіліспен. Осы бес жол өлеңде айтыстың тағдырын шешкен нәрсе анық та бейнелі түрде айтылған. Қатаған "өз-өзінен кағынып” көптігі мен байлығын айтам деп, "күрулы түрған қақпанды басып” арандап калады. "Қазак” деп ол капелімде іргелес Жетісу елін ғана елестетіп қалған сияқты. Сүйінбайдың өу баста сүлык отьфьш калуы — алдын ала күрған сол кақпанын Қатағаішың басар-баспасын күткен сәті болса керек. Ақынның өзі де: "іздегенім осы еді, кызып түрған темірге өзі келіп қарылды” деп ап-анык айтьш отыр ғой. Содан кейін кыраны алтайы түлкі алған аңшыдай масаттанған арынды Сүйінбай Қатағанды: Қырғименен ойнаған Ажалы жеткен торғайсың, — деп желкелеп, казақтың көптігін: Бүтін дүниежүзінде Шөгіп жатқан мүнармын,.. — деп суреттейді. Өрі карай Қазак елін қоныс ретімен, неше алуан тапкыр теңеу, үтқыр сөздермен санамалап, Жетісудан бастап, Алтай, Арка, Атыраудан бір-ак кайырады. Бүған Қатаған не десін?! Қатаған карсы дау айта алмайды. Акынның екі елдің тарихы, жер-су аумағы жөніндегі жан-жакты мол білімі, аңғарымпаздығы шеберлігіне канат бітіреді. Жеңетін кисынын дөл табуы, "Қызып түрған темірге өзі келіп карылды”, "Тас түякты түлпармын, кыркалап таудан асатын”, "Бүтін дүниежүзінде шөгіп жаткан мүнармын”, "Ажалың жеткен карғасың, бүркітпенен ойнаған”, "Найзамен шаншып, ет жеген”, "Қарсы келген дүшпанын қоралы койдай айдаған” жөне т.б. сияқты өдемі әсірелеулер мен бейнелі сөздері айтыстың көркемдік куатын көтеріп, сапасын биіктетті. Түйін. Сүйінбай Аронүлы — казактың XIX ғасырдағы көрнекті акындарының бірі, акьшдык айтыстың ірі өкілі. Сүйінбай — ө дегеннен халыкка арка тіреп, момын, нашар-дың мүңын мүңдап, озбырларды шенеген, елдікті, ерлікті, әділдікті жырлаған сыншыл, шьпппыл акын. Ол айтыстарда өзінің осы үрдістеріне сүйеніп жеңіп отырған. Сүйінбай өзінің хальщтык, демократиялык кағидаттарьш Жамбьш бастаған шөкірттерінің зердесіне үялатып, түтас бір мектеп калыптастырды. Акындык талантының сипаты жөнінен, өзі айтқандай, Сүйінбай — қынаптағы кылыш, аспаннан түскен жасын, есіп түрған кызыл жел, жырдың киякты сүңкары. |