 |
 |
Наш опрос
Поиск
 |
Понедельник, 29.04.2024, 08:32 |
| Приветствую Вас Гость | RSS | |
| Қазақ әдебиеті | |
| Главная | Регистрация | Вход | |
ӘДЕБИЕТТІҢ ЖАҢА ДЕҢГЕЙІ XIX ғасырда жасаған талантгы акындардьщ түтас бір тобы ел тілегініи жоқшысы, күрес күндерінін үраншысы, күрделі қайшы- лықты заман шежірешісі болды. ('Бес ғасыр жырлайды". 1-том.) XIX ғасырда казак елі түгелдей Ресей отарына айналды. Алайда казак халкы, оньщ ел үшін еңіреп туған ерлері отарлык кысымдарға оңайлықпен бас ие берген жоқ. XVIII ғасырдың аяғында басталып, он шақты жыл күрескен Сырым Датүлы бастаған қозғалыс, XIX ғасырдың 30-40-жылдарындағы Исатай Тайманов, Махамбет Өтемісүлы бастаған күрес отаршылдық саясатқа халық наразылығын ашық көрсете алды. Кенесары Қасымов бастаған көтеріліс отаршылдыкка қарсы күресте елеулі орын алады. Кенесары қазақтың хандык мемлекетін сақтап, дербес, төуелсіз ел болуды аңсады, патша үкіметінің қазақтың кең өлкесін өз меншігіне қаратуына, қүнарлы қоныстарды тартып алып, өз бекіністерін салуына, т.б. озбырлықтарға қарсы күрес туын көтерді. Арқа, Сыр, Арал, Оңтүстік, Шу, Балқаш өңірлерін қамтыған бүл халық қозғалысы дегеніне жете алмай, арманда түншықты. Кенесары кеткен сон, Иесіз калды тағымыз. Наурызбай төре кеткен соң, Бастан тайды бағымыз, — деп жырлады бүл туралы Нысанбай жырау. Жыраудың бүл зары казак халқының атынан айтылған жоқтау еді. Кенесары қозғалысы туралы казак өдебиетінде "Жасауыл кырған”, "Топ жарған”, "Қаншайым”, "Кененің арқамен қоштасқаны”, т.б. халықтық жырлар, көтеріліске бастан-аяқ қатысқан Нысанбай жыраудың (1821—1883) "Кенесары — Наурызбай” атты тарихи дастаны, кейінде жазылған Доскейдің (1850—1946) "Кенесары” поэмасы, пьесалар, романдар көптеп туды. Кеңестік дөуірде Кенесары мен Наурызбай бастаған қозғалыстың тарихи маңызы бүрмаланып, ол туралы Нысанбай, Доскей сияқ-ты ақындардың, жазушылардың шығармаларына тыйым салынып келді. Қазіргі кезде тарихи шындық қалпына келтірілді. Ол туралы көркем туындыларды жарыққа шығару қолға алынды. Осындай тарихи негіздерден туған XIX ғасырдың өдебиетінің дарынды өкілдерінің таңдаулы туынды-ларында дәуір көрінісі айкын бейнеленді. Заман сыры жан-жақты ашылып, өлеуметтік теңсіздіктер, қоғамдық қайшылықтар жырланды. Бүның өзі әдебиеттің реалистік сипаты болып табылатын еді. Қазақ поэзиясында "ереуіл атқа ер салуға” үндеген өршіл, күресшіл поэзия бой көтерді. Қазақ елін билеп-төстеп отырған төре-шора, би-болыс, дін иелері бүрынғыдай мадақ жырларының кейіпкерлері бола бермеді. Енді олардың аттарына шындыққа лайық сын-сықақтар шығарылады. Қазақ халкьшың мүң-мүқтажы бірінші қатарға шығарылып, азаттық, ерлік күрес, ел төуелсіздігі жоқталды. Халқының камын ойлаған ерлер істері дөріптеліп, әділет пен асқақ адамгершілік үсынылды. Қазақ поэзиясында күресшілдік багытты нығайтқан Махамбет Өтемісүлы (1803—1846) болды. Акын еркіндікті аңсап, отаршылар мен озбыр сүлтандарға карсы атқа мінген арыстан жүректі азаматтар ерлігін аспанға көтере жырлады. Исатай бастаған козғалысқа тікелей қатыса жүріп, ақын Шернияз Жарылғасүлының (1807—1867) Баймағам-бет сүлтанды өлтіре шенеген сықақтары осы дөуір өде-биетінің бір бетін айқындайтын шығармалар қатарында танылады. Байеке, елін бар ма бүлдірмеген, Кешегі Исатайдай асыл ерді, Дүшпанға ұстап бердің тіл білмеген, Қас итсің касыңа адам жуымас, Ел ұстап билейтүғын қылығың жок, Хан емес, хас катынсың мүндар ку бас, — деп, Баймағамбет сияқты ел билеушілерін өткір сынайды. Шернияз — Исатай батырдың ерлігін көп жырлаған ақын. Қазақ өлеңінің сыншылдық дөстүрін қолданған ақын-дардың бірі — Шөже Қаржаубайүлы (1808—1895). Ол өзінің арнау жырларында, әйгілі айтыс өлеңдерінде сатираны басты қүрал етеді. Таздан жаман болып па көзі сокыр, Молда біткен күранды теріс окыр. Дөлін айтса шаригат — пара алсаңыз, Өлгеннен сои тазыңды карга шокыр, — деп, дамыта мінейді. Бүл дәуірдің сурет жасап айтуға шебер ақындарының бірі — Кемпірбай Бөгембайүлы (1834—1895). Кемпірбай көбіне бейнелеп, түспалдап сөйлеуге шебер. Мөселен, өл үстінде жатқан Кемпірбайдың өлеңмен көңілін сүрап келген Әсет ақынға берген жауабында, өлеңді — өзін біржола тастап үшқалы түрған көкала үйрекке үқсатады: Өлімнің кім кұтылар кұрьнъінан, Жатырмын үшайын деп тұғырымнан. Өсетжан, осы аурудан өлем білем, Алланың аманатын берем білем, Кеудемнен көкала үйрек "кош” деп үшты, Сол шіркін көрі жолдас өлең білем, — деген жолдар Кемпірбай акынның көркем табысы болып табылады. Кемпірбай, Шөжелердің айтыскерлік, сықақшылдық дөстүрлерімен үндес Орынбай Кертагыүлы (1813—1890), Ноғайбай акын, Сүйінбай Аронүлы (1815—1898), Мөделі Жүсіпкожаүлы (1816—1888), Қүлыншақ Кемелүлы (1831—1892), Қүлан Алдабергенүлы сияқты ақындар шоғырьш атауға болады. Бүлардың бөрі де өз заманының айтыскер, сыкакшыл, өткір уытты ақындары. Сүйінбайдьщ Жетісуда ел билеген Тезек төремен өжет сыкакка толы сөз қақтығыстары оның ақындық бейнесін танытады. Сүйінбайдьщ Қарасай, Сүраншы батыр туралы жыр-лары да күнды. Атақты Жамбылдың өзіне үстаз түтқан Сүйінбай туралы айтканы шындыққа лайык: Акындардың акыны, Айдын көлдей акылы, Жыр тұлпары — Сүйінбай, — дегенідей, Жетісу елінің ақындары Сүйінбайды өздеріне "ігір” санаған. Сүйінбайдьщ айтыстары, арнаулары сияқты толғаулары да көркемдік биікте түр. Ақын өмір сырларын ақтарып, ерлікті, адамдықты, адам тағдырын-дағы мөнді жайларды толғайды. Зар заман ақындарымен үндес Мүрат жырларында да сыншылдық сарын басым. Елінің мүңын мүңдап, жырын жырлаған ақын: Өуелі женіп орыс елді алды, Сартау, Астраханныц жерін де алды. Артынша Еаілден сон Нарынды алды, Тоғайдың ағаш, камыс, талын да алды, — деп отаршылдық зардаптарын батыл өшкерелейді. Ақын бүл сыншылдығын өзінің "Үш қиян”, "Қазтуған” атты толғауларында бекіте түседі. Отаршылдықпен бірге елді, жастарды аздырар азғындьщтың ілесе келетінін жасырмай күңіренеді: Мен қауіп еткеннен айтамын, Кейінгі туған баланың Үстай ма деп білегін, Шая ма деп жүрегін, Шашын, мұртын койдырып, Ащы суға тойдырып, Бұза ма деп реңін. Адыра калғыр заманнын Мен жаратпаймын сүренін, — дейді акын. XIX ғасырдағы ақындык өнердің ендігі бір тобы — халыкка танымал болған Ңүлыншақ Кемелүлы (1831— 1892), Майлыкожа Сүлтанқожаүлы (1835—1898), Базар Оңдасүлы (1839—1911) сияқты жыраулар. Олардың жырлары ел, халык тағдыры туралы, өмір туралы, адам мінездері туралы, жаксы мен жаман туралы, зорлык пен өділет туралы, азаматтық пен аярлық туралы, достык пен татулық туралы, адам өміріндегі жас кезеңдері туралы ойларға, психологиялық күйініш-сүйініштерге толы келеді. Өзіне дейінгі жыраулык дәстүрді дамыта түседі. Қүлыншақтың "Дүниеде не ғаріп?” термесінде: Өуеден жауын кем больш, От шыкпай калса жер ғаріп, Басшысы нашар жолығып, Ынтымак кетсе ел ғаріп, — деп ел тағдыры табиғат күбылыстарымен катар салыс-тырыла өріледі. Майлықожа өз термелерінде адамгершілікке, әділет-тілікке, адал еңбекке, өнер-білімге үндейді. Парасатты ер жігіт Жаксыдан ғибрат алады, Ерінбей бейнет еткеннің Еңбегі дейді жанады, — деп адамға ең кажет нәрсе еңбек екенін айтады. Ақьшның жаксы өйел мен жаман өйел туралы термелері ел ара-сында кең тараған. Майлыкожада әдемі табиғат суреттері де мол. Базардың адам өмірінің эр кезеңдері туралы толгау-лары да кызгылықты. Екі ауылдың арасын Қикулатқан жиырма бес. Бұгалақсыз асауды, Қүр-күрлаткан жиырма бес. Акысы кеткен кісідей, Күн-түн каткан жиырма бес. Ақын жігіттік шақты бос өткізуге карсы. Дүниенің өткінші екенін ол өрдайым ескертіп, куаты мол жастык шақты капы өткізбеуге, халыкка пайдалы іс көрсетіп, парасатты өмір сүруге, азаматтыққа шакырады. XIX ғасырдың екінші жартысында Ресей Қазақстанды отарлауды аяқтайды. Осымен бірге капитализмнің ыкпалы күшейіп, дөстүрлі катынас, салттар ыгыстырыла бастады. Патшалық Үкімет ел басқару, салық, сот, жер, дін, мәдениет мәселелері жөнінде шығарған заңдары ол қайшылықтарды күшейте түсті. Осы кезде үкімет тарапынан жүргізілген небір ресми шаралардың да қалың бүқара үшін пайдалы жақтары болмай калган жоқ. Мысалы: жергілікті халықтың өз ішінде әкім-шенеуніктер даярлау үшін казак жастарын окыту, казак балалары үшін мектеп ашу, сондай-ак казак өлкесінің жер байлығын, елін игеру, меңгеру мақсатында ғалымдар жіберіп, тарихын, этнографиясын зерттеу. Жергілікті халықтардың мәдениетін, өдебиетін, тілін зерттеу жүмыстары үшін аттандырылған гылыми экспедициялар қүрамында миссионерлермен катар саналы, білімді, парасаты мол ғалымдар да келді. 1870—1880 жылдары ресми баспасөз пайда болды. Қазақ тілінде алғашкы газеттер — "Түркістан уөлаяты” газеті және "Дала уөлаяты” газеті шыкты. Орыс тілін үйрету максатында казак балаларына арналған алғашқы шагын сөздіктер мен оку күралдары пайда болды. Қазак тілінің алғашкы грамматикалары жазыла бастады. Ресей география коғамының жергілікті бөлімшелері казак ауыз өдебиеті мен ақын-жазушыларының шығар-маларын, оқулыктарын, тарихи-географиялық маңызы бар шығармаларын бастырды. Оның бәрі казак халкының мәдени жагынан дамуына оң эсер еткен игіліктер болды. Бүл дөуірдегі казак өдебиетінің дамуына осындай коғамдьщ - әлеуметтік өзгерістер негіз болмай қойған жоқ. Сонымен бірге, бүл кезде Шығыстың "Шаһнама”, "Ләйлі— Мәжнүн”, "Фархат—Шырын”, "Мүңлык—Зарлык”, "Заркүм”, "Таһир—Зуһра” хиссалары, "Мың бір түн” аңыздары казак арасына өбден сіңіп, тел жьф-дастандары катарында колданылды. Сөйтіп, Шығыс өдебиеті жасаған көптеген хальщтык ертегілер, хиссалар, классик жазушы-лардың (Рудаки, Фирдоуси, Низами, Сағди, Науаи, т.б.) шығармалары казак жеріне сіңісіп, өз бойындағы адамгершілік идеясымен мол эсер етіп отырды. Қазак мөдениетіне өсер еткен тағы бір мәдениет көзі — ол Батые жөне орыс мәдениеті мен өдебиеті болғаны акикат еді. А. С. Пушкин, И. А. Крылов, Л. Н. Толстой, т. б. үлы өкілдері бар өдебиет жөне солар арқылы енген Гете, Байрон, Данте, Бальзак, т.б. Батые даналары идеялары үшкындары казак жерінде еркін еніп, өзінің колтума өдебиетіндей қүрметтелді. Олар жақсылыктың, өділдіктің, мәдениеттің жаршылары болды. Мүның бөрі XIX ғасырдағы казак өдебиетінің белгілі бір мөдени өрлеу барысында Шығыс, орыс, Еуропа жөне көрші елдер (татар, башқүрт, т.б.) өдебиеттерімен тығыз байланыста дамығанының куөсі бола алады. XIX ғасырдың өдебиеті тарихыңда өнші ақындар тобыньщ орны бөлекше. Әнін де, сөзін де өздері шығарьш, елге жаятын Біржан, Мүхит. Үкілі Ыбырай, Балуан Шолақ, Майра, Сара, Мөди, Сегіз сері жөне баскалар мүрасы казак өнерінің алтын қазынасына айналды. Олардың шығармаларындағы басты ерекшелік — өлеңдері адам сезіміне, ішкі психологиясына, сүлулық түсініктеріне арналды. XIX ғасырдьщ екінші жартысында казактьщ реалистік өдебиеті онан өрі өрістей түсті. Прогресшіл Еуропа өдебиетінің ыкпалы басым болып, дөстүрлі халық өдебиетінің бетін көсіби көркем өдебиеттің шеберлік сырларына карай бүрды. Қазақтың алдыңғы қатарлы қоғам қайраткерлері өз елінің болашағы үшін енді Шығысқа коса Батые мөдениетінің де пайдалы, мөнді екенін көре білді. Олар Шоқан, Ыбырай, Абай еді. Абай мен Ыбырай қазақтың реалистік өдебиетін көсіптік көркем өдебиет деңгейіне көтерді. Өдебиетіміздегі гуманистік идея, ағартушылық бағыт нығая түсті. Қазак поэзиясында азаматтык сипаттағы саяси-өлеуметтік лирика, табиғат лирикасы жеке жанр түрі ретінде пайда болды. Өлеңдерде үгіт-өсиет, нақыл айтумен катар, суреттеу, бейнелеу күшейді. Ыбырай мен Абай прозаның шағын түрлеріне алғашкы кадам жасады. Осы кез өдебиетінде аударма өнері және публицистика да бой көрсетті. Өдебиетті зерттеу мәселесі колға алына бастады. Халык ауыз әдебиетті үлгілерін жинау ісі бастау алды. Бүл салада Шоканның сіңірген еңбектері зор болды. XIX ғасырдағы казак өдебиетінің күнды дүниелерінің бірі — Шөңгерей Сейіткерейүлының (1817—1920) мүрасы. Шөңгерей — адамның ішкі дүниесіне сүңгіп, сырын актарып беретін сезімтал лирика, бейнелі суретті көрініс шебері ретінде танылған, көсіби жазушылык мөдениетіне көтерілген акын. Акынның ой-сезім толғамы жеке адамның өмірін, тіршілік жайларын терең толғайды. Акын коғамдағы адамдарды топка бөлмей, бөріне ортак ой түйер образдар жасауға шебер. Адамның жеке басының қадір-касиетін, мейірімділігін, кайырымдылы-ғын, өнерлілігін жоғары кояды. Адамның жан дүниесінің тазалығы, әділдігі, карапайымдылығы, батылдьны, сырты мен іші бірдей сүлу болуы баса жырланады. Ол адамның коғамдағы орнына, күйкі тіршілігіне, коғамдык-өлеуметтік мөселелерге көңіл бөлуді нағыз өдебиеттің ісі деп санамады. Өдебиет ісі деп, акынның өзіндік "мені” аркылы берілетін адамның ішкі рухани жан-дүниесін үғынды, соны жырлады. Акынның "Таудағы тас үядан” деп аталған өлеңіндегі: Таудағы тас ұядан... Шалкып сезім шығады, — деп айтканындай, табиғи сезімді жырлады. Сонымен, корыта айтканда, XIX ғасырдың әдебиеті өз дөуірін бейнелей отырып, күресшілдік, сыншылдық, ағартушыльщ, реалистік, акыл-өсиет, эстетикалык онер сипаттарында дамыды. Ақындык, жазушылык өнері көсіби мәдениет деңгейіне көтерілді. Әдебиетіміздің нөрлену кеңістігі кеңейіп, Шьныс әдебиеті, Батые әдебиеті, орыс әдебиеті мен мөдениетінің ыкпалы арта түсті. Қиссальщ, аудармалык өнер дамыды. Қазак тілінде ресми газеттердің шыға бастауы үлттык санаға козғау салды. Сөйтіп, өдебиет пен мөдениетімізде оң өрлеу туды. |