 |
 |
Наш опрос
Поиск
 |
Понедельник, 29.04.2024, 02:53 |
| Приветствую Вас Гость | RSS | |
| Қазақ әдебиеті | |
| Главная | Регистрация | Вход | |
ОСЫ КҮНП АЙТЫСТАР Бүгінгі айтыс өнерінің мөні тек аркалы ақындардың шарпысуында ғана емес, тыңдаушы жұртшылыққа өлеуметтік ахуалды көбірек тілге тиек етіп, шынайы өмір мысалдарын тапқырлықпен суреттеуінде. (А. Сейдімбек.) Кейінгі жылдардағы айтыстардьщ көппшгігінде бірсы-пыра өлеуметтік мәселелер козғалып, кейбір келеңсіз жай-лардьщ сыналып ашык айтылуы бүл өнер түрінің халыққа берер тәлім-төрбиелік мөні орасан зор екенін айкын сипаттайды. Айтулы оқиғаларға байланысты —Қазакстан-ның 60 жылдығына арналған, Кенен Әзірбаевтың туғанына 100 жыл толуьгаа орай өткізілген, Абайдың, Жамбылдың 150 жылдығына арна т;ып өткен, т. б. республикалык айтыстар әдебиетімізде лайыкты орын алады. 1989 жылы Алматыда өткен айтыста ақындар өздеріне деген талапты күшейткенін байқатты. Ең бастысы, айтысты өнер деп үғу, жырды үлкен поэзия деп түсіну ден ала бастағанын көрсетті. Олар ойлы, жүйелі сөз үлгілерін танытты. Айтыскер акын Өселхан Қалыбекова (Шымкент) карсыласы Өзімбек Жанқүлиевке (Жамбыл) сүрак кояды: Қайнысы женгесіне абай болар, Кезегі бұдан соң да талай болар. Бір сүрак сынау үшін берейінші, Жаксы өлең, жаман өлең калай болар?! Өзімбек: Қайныңды жеңіп таста шыдамаса, Алдыңда жеңгетайлап қүламаса. Жаман өлең, жеңеше, сол болады, Апырым-ай, бар халыкка ұнамаса, — деген орынды жауап қайтарады. Халық сынынан өту үшін үлкен жауапкершілік, талант пен қабілет керек екенін білдіреді. Ауызба-ауыз айтысып отырғанда койылатын сүраққа сол сөтте мүдірмей жауап кайтару акынның дарындылығын танытады. "Айтыска түсіп жүрген суырыпсалма ақын тегінде өлең таба алмағандықтан, үйқасты сөз қүрай алмаган-дықтан жеңілмейді. Олар жеңілгенде үтымды дәлелден жүтап, жүйеге жыгылып барып жеңіледі. Жеңуші адам өзінің қарсы ақьшьша бет бүруға, жалтаруға ерік бермей, накты дөлелдермен түсап, түқыртып буып тастайды”, — деген М. Өуезов сөздері ақындар айтысының өзіндік сипатын танытады. Бүл — бүгінгі айтыска да толык қатысты шарт-талап. Бүгінде сөзге, ойга жүйрік ақындар жаңа заманга лайықталган жыр жолдарымен, ерекше сөз саптау-ларымен, тосын теңеулерімен, жарасымды өзіл-қал-жыңдарымен таныла бастады. Бүл жолдағы та л май ізденіс, жасқанбай ойларын ашық айту, толгагы жеткен мөселелерді жүртшылыққа орнымен жеткізу айтыстың пөрменділігш, өсерлілігін арттырады. Мысалы, ақын Мэлс Қосымбаевтың Дөулеткерей Көпүлымен айтысында: Жүргенде басың катып саудаменен, Жаныңды алсын бүгін баурап өлең. Оракпенен орылып күні кеше, Валғаменен соғылып калған өлең... — деген жолдарында астарлы ой үшқыны көрінеді. Мэлс өлеңдеріндегі көтерілген өлеуметтік мөселелер, ащы шындық көрінісі кімді болса да ойлантады. Кеңес дөуірінде ақындар айтысыньщ дәуірлей алмаганын ашына аңгартады. Ал Дөулеткерей: Мен айтсам тілдің жайын толғамды ғып, Тастармын тындағанды толғандырып, Баяғы акындар да бастың камын Күйттемеген, білесің, ол зандылык, Елдің мүңын жырласын деген сөздей, Кетіпті келісті кып жол калдырып,— деген жолдардың астарында айтыстың дәстүрлі мөнін сактау керектігі туралы үлкен ой жатыр. Айтыс өзінің биік шыңына намысты қамшылап, егес тартыста шыңдала отырып жетеді. Акынның әрбір сөзі халык алдында бірден төгіле жырланып, өлеуметтік те, эстетикалык та міндетін орындап отырады. Мэлс Қосымбаев пен Мүхамеджан Тазабековтің айты-сында бүгінгі күн талабы, уакыт тынысы камтылып, шебер өрілген айбьшды сөз көрініс тауьш, нагыз айтыстьщ киындығы мен қызықтыгын таныта түседі. Мысалы, Мүхамеджан: Тарихта кай тұнбадан былғанбадык, Мысалды отырғам жок тыңнан алып, Орысша окымаса өспейді деп, Баланың төрбиесін бұрмаладык, — лесе, енді бірде: Уа, Мэлс, тектілікке сай бола лык, Бүл айтыс — шайкасатын майдан анык. Арғы атаң найза үстаған батыр еді, Аткан оғы тиетін айға барьш. іркес-тіркес іріден сөйлесеңші, Өңгіме айткан жан болмай шайға барып, Кайран біздің казактың үрпағы да, Майшабактай барады-ау майдаланып... — дейді. Осы өлең жолдарының өзінде-ақ Мүхамеджан егемендіктің қүдіретін ту ғып желбірете отырып, карсыласын ғана емес, бүкіл казак жастарын мәрттікке, ірілікке шақыратын ой тастайды... Ақын сөзінде өнегелі өзіндік жаңа, тың теңеу, ой толгамдары байқалады. Мысалы, Мүхамеджан: ...Жалкаулык жаратканға ұнамайды, Қамсыз казак картайткан үлы Абайды, Балак түріп, карекет кылғандардың Бак келіп есігінен сығалайды... — дейді. Осы шумакта еңбекке шакыру өнегесін үлы Абай мүңымен сабақтастыра орынды көрсете біледі, айтыстың төрбиелік күны осындай ойлы өлең жолдарынан нөр алып, биіктей түсері сөзсіз. Айтыс—халықтың кезі, айтыс— халықтың тілі екеніне күмән жоқ. Мүхамеджан Тазабеков пен Балғынбек Имашевтың айтысына айтыскерлер аузынан поэзиямызға ерекше түр, өң беретін жанды сөз образдары, теңеу мен суреттеулер көптеп кездеседі. Мухамеджан: ...Ащы тер шыккан кезде жон арка дан, Шабыттың тізгініне кол арта алам. Ойлы халкым, орныңда отырмысың, Нөр алып айтыс деген омартадан... — деп бастап, табиғи текпе өлең жолдарын төгілдіре келе: Бөрідей жігіт болсан, бөгелмей айт, Ел тындасын аузының суы кұрып. Азу басып көр енді арыстанга, Тиген жерде тіс калсын суырылып... — деп, карсыласын жігерлендіре, желпіндіре түседі. Жігіттік намысты қайрайтын, ерекше екпінмен айтылған жанды сөз образы бар. Балгынбек: ...Ауыздықпен алыскан тұлпардаймын, Көп шайқаймын басымды. Бүлтармаймын. Басып жейтін каракүс мен емеспін, Шашып жейтін алғанын сұңкардаймын! — деп, үлттық өрнекті шебер қолданады. Айтыс өнері — бүгінгі рухани мәдениетіміздің ажыра-мас бір бөлігі. Бүл өнер — үрпақтан-үрпаққа, буыннан-буынға ауысып өрісі үлғайып ілгерілеп дами береді. |