 |
 |
Наш опрос
Поиск
 |
Четверг, 25.04.2024, 04:05 |
| Приветствую Вас Гость | RSS | |
| Қазақ әдебиеті | |
| Главная | Регистрация | Вход | |
ҚАЗ ДАУЫСТЫ ҚАЗЫБЕК ҚАЗ ДАУЫСТЫ ҚАЗЫБЕК (1667-1764)  Халкымыздың айтулы кемеңгер билерінің бірі Қаз дауысты Қазыбек — шешендігімен дараланып көзге түскен тарихи түлға. Оның аты өйгілі Абылай хан, Бүкар жырау, Төле би, Өйтеке билермен катар аталады. Қазыбектің шын мөніндегі шешендігі мен жер жарған даңқы кешегі "Актабан шүбырынды, Алкакөл сүлама” атанған Жоңғар баскыншылығьша карсы күрес жылдары бүкіл казак даласына жайылады. Ол халкымыздың басына ауыр күн туып, не ел болу, не күрып кету каупі төнген киын сөтте суырылған шешендігімен, алғыр да білгір көсемдігімен ел намысын қорғап калады. Қазыбек есімі екі елдің арасын бітістіруші батыл елші, парасатты мәмілегер ретінде мәлім. Үзак сөзбен емес, үрымтал оймен, үшқыр киялымен саралай отырып, дәлелді жеткізген сөздері шешеннің еш нөрседен қайтпайтын кайсар өрі шешен, өрі батыр екенінің дәлелі. Қалмак ханына: "Егер бітімге келмесең, түрысатын жеріңді айт, — дей келе, — атадан үл туса, күл боламын деп тумайды, анадан кыз туса, күн боламын деп тумайды. Үл мен кызды каматып отыра алмайтын елміз. Сен — қалмак, біз — казак, карпыскалы келгенбіз. Қазак, калмак баласы, табыскалы келгенбіз. Табысуға көнбесең, шабыскалы келгенбіз. Сен — кабылан болсаң, мен — арыстан, алысқалы келгенбіз...” деп өз ойын ашық білдіреді. Мүнда сөз бен сөз тіркестерін өлсін-өлсін қайталап, бір үғымның төңірегінде бірнеше мөндес, магыналас сөздерді шегелеп, нығыздай (казбалай) сөйлеп жалынды сөздерді бүршактай жаудыртты. Мірдің оғындай екпінді сөздерімен Жоңгар ханның тіл-аузын аштырмай "айткан сөзі — күрған какпандай” болганын анык байкаймыз. Биді халык "казып айтқан Қазыбек” деп кастерлеген. Сондай-ақ Қазыбектің жаратылысынан дарынды, ойлау кабілетінің аса жогарылыгы оның үлтымыздың үлылык сипат-белгілерін, істерін өрісі кең өнегелі лебіз-гибратымен, тілінің оралымдылыгымен жеріне жете жеткізуінде анык таныла түседі. Қаз дауысты Қазыбек бидің бір топ толгаулары өмірдегі сыйластык, татулык, кадірмендік секілді маңызды мөселелерді шешуге арналады. Бүлардың көбі өзінің өткірлігі мен мөн-мағынасы жағынан макал-мөтел іспеттес болып келеді. Кейде сүрактарға жауап беру, бір карағанда, онша қиын да емес сиякты көрінеді. Алайда бүлардың ішкі қыр-сырын ашып, "киыннан қиыстыру”, сөз өрнегін бүкіл накыш бояуымен үйлесімді де үнамды етіп, орынды қолдана білу, оны сипаттап жеткізу киынның киыны. Осындай қанатты сөздерді тауып жеткізуге би-шешендеріміз өркашан дайын болғаиын байкаймыз. Бірде бас коскан мәжіліс үстінде Қазыбекке: "Кім жакын, не кымбат, не киын?” деген үш сүрак қойылады. Би ойланбастан төмендегідей жауаптармен тыңдаушыларын сүйсіндіреді. Тату болса, ағайын жакын, Ақылшы болса, апайын жакын. Бауырмал болса, інің жакын, Алдыңа тарткан адал асын — Қимас жакын карындасың. Сыбайлас болса, нағашың жакын, Адал болса, досын жакын. Жан серігің жас кезіңнен, Бөрінен де өйелің жакын! — деп бір түйіп тастайды да, екінші сауалга орай: Алтын үяң — Отан кымбат, Қүт-берекең — атан кымбат. Аймалайтын анан кымбат, Аскар тауың өкен кымбат. Мейірімді апан кымбат, Туып өскен елін кымбат. Үят пенен ар кымбат, Өзің сүйген жар кымбат, — деп тагы бір токтап, үшінші сүраққа ауысады: Арадан шыккан жау киын, Таусылмайтын дау киын, Шанышкылаған сөз киын, Жазылмаса дерт киын. іске аспаған серт киын. Акылыннан адасып, Өзің түскен өрт киын! Бүл шумактардың үйқасы өлең сөзді макалдарға тән. Өсіресе гибрат, үлгі-өнеге боларлык шешендік, тапкырлык сөздер мол. Хас таланттың еш ойланбастан сол сөтте туған киял үшкырлығы мен суырыпсалмалык қасиетін танимыз. "Қаз дауысты Қазыбек айтты” деген аталы сөз ел ішінде көп сақталған. Бірде ашумен ағайындарына қылыш ала үмтылғанда Қазыбек інісін тоқтатып: "Шырағым, бір қолың үрысшы болса, екінші колың арашашы болсын. Ашу — дүшпан, акыл — дос, акылыңа акыл кос. Жауға сілтер каруьщды еш уакытта жакыньща сілтеме” депті. Айнала жиналған халайыктың алдына шығып, сонда Қазыбек былай толғайды: Өркенім өссін десен, Кекшіл болма — Кесапаты тиер еліне. Елім өссін десен, Өршіл болма — Өскеніңді өшірерсің. Басына іс түскен пакырға, Қастык кылма — Кайғысы көшер басына, Жанашыры жок жарлыға, Жөрдемші бол асыға, Қиын-кыстау күндерде, Өзі келер қасыңа. Бүгін сағы сынды деп, Жакынынды басынба! Нақылға толы бүл өсиет сөздер тыңдаушысын баурап, көңіліне үялары сөзсіз. |