 |
 |
Наш опрос
Поиск
 |
Пятница, 26.04.2024, 11:14 |
| Приветствую Вас Гость | RSS | |
| Қазақ әдебиеті | |
| Главная | Регистрация | Вход | |
Біржан мен сара” айтысы Біржан — бүрынғы-соңғы қазақтың сал сері ақындарының ағасы, үстазы, жанашыр өнерпазы. Өнер дамыған сайын Біржан мүрасы мөңгі бірге жасамақ. (Е. Ысмайылов.) "Біржан мен Сара” айтысы — өзінің қүрылысы жағынан болсын, көркемдігі жағынан болсын қазақтың ақындар айтысының ішіндегі үздігі. Біржан мен Сара жайында. Біржан да, Сара да — көпке мәлім, тарихта белгілі адамдар. Біржан сал Қожағүлүлы қазіргі Көкшетау облысы, Еңбекшілер ауданында 1834 жылы туып, сол жерде 1897 жылы кайтыс болған. Бейіті Степняк қаласының жанында. Біржан жас шағынан өнге, өлеңге өуестенеді. Өнер жолына түседі. Табиғи талант иесі көп үзамай-ақ "анттті, ақын, сал Біржан” деген атаққа ие болады. Ел аралап, ән салып, айтыска түсіп, ойын көркі, той көркі атанады. Халык Біржанның әнін катты сүйіп, өнерпаз жас акындар мен өншілер оны өннің пірі түтып, үстаз деп таниды. Сара Тастанбеккызы казіргі Алматы (бүрынғы Талдыкорған) облысының Аксу ауданында туған. Әкесі ерте қайтыс болып, жастайынан жокпіылык таукыметін тартады. "Түрмыстан туысымен таяқ жедім” деген Сара сөзі жарлы өскен сол жетімдік халін меңзейді. Сара жастайынан сауыкшыл, домбырашы, күйші, әнші, ақындар кауымы ортасында өседі. Атакты Молықбай кобызпхы, Түбек акындар сол өңірден шьщкан. Ән мен күй, аскак жыр өнерлі жас жанды ынтыктырып, оны өз биігіне бастайды. Он үшінен домбыра алып, әнші кыз шаршы топка түседі. Сара өз заманында топтан озған асқак өнер иесі болған. Сол өнерімен көпке танылған. Ол талай акын-дармен сөз жарысына түсіп, оза шауып бөйге алған жүйрік атанады. Мүны Сараның мына сөздерінен аңғарамыз. Белгілі канша жүртқа атым — Сара, ішінен ер Қаптағай шықтым дара. Домбыра ап, он үшімнен сөз сөйледім, Келемін бір сүрінбей жеке-дара. Мінеки, он сегізге биыл шықтым, Сан жүйрік ілесе алмас самғағанда. "Біржан мен Сара” айтысыныц негізгі өзегі. Қажыеке, күні қүрсын үрғашының Билігі болмаған сон бір басының. Берген сон тері-терсек ит те алады, Пұлындай берекесіз арбашыньщ... — деген Сара сөзі сол кездегі казак әйелдерінің ауыр түрмысын көзге толык елестетеді. Әрі сүлу, өрі өнерпаз Сара да өзінің сүйгеніне бара алмай, малға сатылып, еріксіз кете барады. Сараның: "Жок екен жүйрік иттей өлсем қүным”, "Ажал да кісі таңдап алады екен, сол итті неге койған алып кетпей?!”, "Дені сау кез болмадым бір тазаға”, — деген жолдарынан көз жасын бүлаған казак кыздарының зары елестейді. Қалың мал — казак өйелдерін шырмаған ескіліктің мыкты торы, айтыста сол кырсьщты ескі әдет-ғұрыпка, салт-санаға наразылык білдіріледі. Сара ақыл-парасаты, акындық-әншілігі жағынан Біржанмен иыктас, пара-пар, тең, оның "өнерге екі жағы бөрі бірдей”, Біржаннан кем түспейді. Сара өзі туралы: Сөзіме он жасымнан өң берілген, Еркек жок өз басыма теңгерілген, Нөп-нөзік көзге олқы көрінсем де, Сан жүйрік койдан онай өңгерілген, — дейді. Өнімен, өлеңімен Орта жүзді тамсандырған, ерен жүйрік, талай акынмен айтыста жүлде алған Біржан да "Қарамды әр-берден соң бір көрмейсің”, — деп, айтыс үстінде өрлік білдіре сөйлесе де: Ел-жүртың корыкпайды екен көз жасыңнан, Сан жүйрік көріп едім мен жасымнан. Кемітер дұшпан шіркін кай жерінді, Адамзат озар емес бір басыңнан, — деп, Сараның акындығына ден кояды. Сол өнерімен тең түскен Сараны Біржан баска жерден сүріндіреді. Есімбек, Түрысбек сиякты ел билеушілері оны жаны да, тәні де кемтар Жиенқүлға атастырып койған. Біржан оны осы осал жерден үстайды. Майысып, сегіз кырлы жүйрік Сара, Кай жерден болжамайсың тынарынды, Мактаған Есімбегің дөнеме емес, Басыңнан айыртпаған мұратыңды, Шакыртып күйеуіңді осында алдыр, Көрейін таңдап алған сыңарьщды, — деп, Біржан оның сағы сынар жерінен жазбайды. "Сөйлесе май тамызған бүлбүл” тілімен Сара Біржанға сөзін мірдің оғындай канша кадап өнер таластырса да, Жиенкүлға келгенде мүдіре береді. Акыры, Сара акындар айтысының дағдылы дөстүрі бойынша, топ алдында жеңілгенін мойындап, оның себебін айтып, өз басының мүңын, ішкі күйінішін жыр етеді. Арғынға жол бермеген есіл тілім, Күн өтпей кор боп үшкан қызыл гүлім. Арғынға ұялғаннан үндемеуші ем, Есекке косактаулы өтті-ау күнім! Сара бүл жерде тек өз басының мүңды халін ғана емес, казак қыздарының мүң-шерін де білдірген. Айтыста Біржан халкымыздың үлы акыны Абайды окшау алып, дара, дана түлға етіп бейнелейді. Абайдың әділдігін, халык алдында беделділігін, жүрттың оны аса кадірлейтіндігін, заманынан озыктығын айтса, екінші бір жерінде: Абайға тамам елің Найман жетпес... Зейіні түпсіз дария көзің жетпес... Дос көрген олар заһит ғалымдарды, Алдынан атасының тағлым алды. Момынға жөбір-жапа қыласың деп, Жіберген жер аудартып залымдарды, — деп, бір жағынан, Абайдың өз дәуіріндегі әрі білімді, әрі өмірді терең толғаған, кеңінен түсінетін адам екенін көрсетсе, екінші жағынан Абайдың карапайым халыктың, момындардың жоқшысы, шаруаларға жәбір-жапа көр-сетуші адамдарға, жалпы зүлымдыкка карсы күресуші екенін айтьш, оны жүрт алдында мактан етеді. Өз дәуірі-нің үлы перзенті болған Абайды Біржан аса бағалаған. Айтыстағы Біржан мен Сараньщ сипаттары. Айтыста екі акын да өздерінің адамгершілік, акындық сипат-тарымен көрінеді. Біржан да, Сара да —үздік өнер иесі. Бір-бірінің өнеріне сүйсінеді, бірін-бірі бағалайды. Екі акын да ә дегеннен-ак бір-біріне жүйріктік, ірілік таныта бастайды. Біржан: "Сайраған Орта жүздің бүлбүлымын”, "Жолықпай сөзі өктемге жүрген шығар, ауылыңда Түрысбектің өлер жері”, "Міні жок бізден шығар сөз бедері”, — деп, аскак әуенге басады. "Қыскартам ады-мыңды бір-ак аттап”, — деп Сараға үрейлендіре сөйлеп, иыктап алуды ойлайды. Біржанның сөз саптасынан Сараның қажы атасы да: "Сөзі бүзық ант үрған екен”,— деп сескеніп калады. Ол Сараға: "Өнерің үлдан артык, қарағым-ай”, — деп, ата-бабаң аруағы жебесін деп, жігер береді. Сара да каймыкпай, сөз нөсерін төгеді. Найманда екі жүзді наркескенмін, Желкенді кеспек үшін койған сактап. Тозанын анда-санда бір бүрқ етер, Саулатсам бейпіл тілді екі жактап, — деп, Біржаннан ығыса коймайды. Сара "сандалтып орта жүзді өнмен кырған” Біржанның өнерін салған жерден-ақ байкаса, Біржан да: "Бар екен жаннан артык сөйлер сөзің”, — деп, айтыс үстінде өнерлі қыздың аяк алысын бірден таниды. Сөзден үтылмасына көзі жетіп, Сараның өнеріне таңдана, тамсана карайды, өділ бағалайды. Сараны майыскан сегіз кырлы жүйрік деп ардактайды. Сараның ақындык, әншілік өнері оның өз сөзінен де айқын көрінеді. "Кестенің бізі сала алмас” өрнектер Сара сөзінде мол. Ол өзін сипаттағанда эр алуан сүлу, үздік теңеулерді шебер қолданады. Мысалы, Сара өз түлғасын былай өрнектейді: Мойыным сүңғағындай жүзген кудын, Лебізім шырынындай шөрбат судың. Қакканда төңкерілген кас бітісім Ашылған айбатындай жібек тудың... Тамағым жас баланың білегіндей Иығым тік сандалдын тірегіндей. Бет алдым коңыр каздың кеудесіндей, Тал бойым жолбарыетың жүрегіндей... Сара өз бейнесін осылайша тамаша суреттейді. Бұл сөздер Сараның ақын, өнші болуымен қатар, көркі көз тартарлық сұлу екендігін де байқатады. Сара өлең өнеріндегі жүйріктігін неше алуан теңеу, метафөралар, бейнелі сөздер арқылы шебер береді. Ал оның өнер саңлағы екені: "Үшырған төрбиелеп ақ түйғынмын”, "сөз пірім он жасымнан меңгерілген”, "даусыма аспандағы күс айналар”, "қүбыльш тоты күстай төңкерілген”, "сөзім жок бір кісіден кем көрінген”, "найманда түлеп үшқан акиықпын, сөйлесе май тамызған бүлбүл тілім”, "елу күн ғайып болған тоты күспын”, "арғымақ бедеуінің артығымын”,—деген бейнелі сөздерден айкын көрінеді. Өнер саңлағы, айтулы ару Сараның басына төнген караңғылыкка, есекке қосақтаулы тағдырына Біржан катты толғанып, налиды. Сара да Біржанды жасы үлкен аға деп кадірлейді, өнерін, ақындық-өншілігін, адамгер-шілігін жоғары бағалайды. Сара Біржанды Орта жүздің өнер тарланы деп таниды. "Өніңнің көз жетпейді бүрмасына” деп шеберлігіне сүйсінеді, оның үздік таланты алдында бас иеді. Біржан өзінің өнер тарланы екенін жаксы біледі. Ол тарлан өншілігін, ақындыгын бүлбүлға, аспандағы аққуға, бөйге атына, кең колтық жібек жал арғымакка, байпаң-даған жорғаға, кыранға, ақ иық мүзбалаққа теңейді. Сара да оның жүйрік өнер иесі екенін: "Қүланның дауысындай көмейің бар”, — деп суреттейді. Айтыстың көркемдік ерекшелігі. Өлшеусіз талант өрі өнші екі саңлақтың шешен сөздері — өзінің көркемдік жағынан күні бүгіңге дейін үлгі. Бүл айтыстың сөздері анықтық, тазалык, дөлдік жағынан болсын, көркемдік, сүлулық жағынан болсын казак поэзиясының төрінен орын алады. Үздік теңеу, эпитет, жалпы троп пен фигураның бүл айтыстан небір шүрайлылары табылады. Ақиык, мүзбалакпын жерге түспес, Кең колтык арғымакпьш алкымы іспес, — деген жолдардағы эпитеттік метафоралар, "кырандай желді күнгі аспандаймын” деген жолдағы теңеу үздік образдар екені сөзсіз. Біржан өзін де, біреуді де дәріптегенде өте шебер және көбірек қолданатын әдісі — метафора, әсіресе оның үлгайған түрі. Сол көркем сөз айшықтарын екі акын да өз арман-мүраттарын, мүң-шерін айтьш беру үшін шебер пайда-лана білген. Біржан сөздеріндегі алуан түрлі эпитет, метафоралар, Сара сөзіндегі үздік теңеулер соны да көркем. Біржан мен Сара айтыстарында акындык көркем тілдің және бір түрі — ирония мен сарказмды шебер де үтымды колданған. Әсіресе айтыстың соңында Сараның Жиенқүлды шакыр деген жеріндегі сөз, сөйлем күрылысын алсак, түгелдей ирония, сарказмга күрылады: Көрінсін Біржан салга ай секілді, Ак күйрык көңіл ашар шай секілді, Үсынса, кол жетпейтін арғымағым, Біржанға баламаймын тай секілді... Мүнда сөйлемнің сырткы күрылысы көркем, асыра мактау болса да, ішкі мазмүнында Жиенкүлдың шын суреті мен шын касиеті бүл мақтауды жокка шыгарады да, оны иронияга (ажуага) айналдырады. Мүнда сырт жағынан болса да мактау бар. Ал екінші үзіндіде Сара Жиенқүлды ашық шенейді: Қонжиып мінер Құла жорға барса, Келе алмас ол шірігің коргаласа, Ол бізді шын маскара кылар сонда, Коре етіп бармаймын деп үйде калса. Алдыңғы үзіндіде ішкі мазмүнына сыртқы күрылысы керісінше келсе, соңғы үзіндіде өзінің барлык күйін ашық, улы сарказммен айтып, Жиенкүлды өлтіре сынайды. Сол аркылы өз басын малға сатып, сүймеген адамына бергелі отырған айналасына да наразылығын білдіреді. Сөйтіп, "Біржан мен Сара” айтысының негізгі түйіні — әйелдің бас бостандығы. Өткен ғасырда екі саңлактың үн қосып, әйелдің бас бостандығын жырға аркау етуі, ескі феодалдық салтка қарсы шығуы өз дөуірі үшін прогресшіл идея еді. Күрылысы, түрі жағынан алғанда, бүл айтыс — салт айтыстың ең биігі. |