 |
 |
Наш опрос
Поиск
 |
Четверг, 18.04.2024, 05:00 |
| Приветствую Вас Гость | RSS | |
| Қазақ әдебиеті | |
| Главная | Регистрация | Вход | |
ЖҰМБАҚТАР Жұмбак адамның дүниетану жолындағы ойының, қиялынын 11 шамасын білдіреді. (М. Әуезов.) Жұмбак ауыз әдебиетінің ертеден келе жаткан түрі. Ол баланы жастайынан қиялдай білуге, табиғатты, коршаған ортаны бакылап, аңғарымпаздыкка, тапкыр-лыкка баулуды көздеуден туған. Жұмбақтардың такырыбы алуан түрлі болып келеді. Ол — көбінесе адамның күнделікті өмірінде кездесетін үй қүралдары, торт түлік мал. Мысалы: Кішкентай ғана бойы бар, Айналдырып киген тоны бар. Сакалы жок, шашы бар, Бет-аузы жоқ, басы бар. (қозы) Белін бекем байлаған, Қокысты коймай айдаған,— (сыпыргыиі) деген жүмбактарды бейнелік үқсастығына қарап табуға болады. Сондай-ақ заттың әрекетін, қасиетін бейнелеу арқылы берілетін жүмбақтар да жиі кездеседі. Мысалы: Қимылдаса кос шебер, Қыруар-қыруар іс өнер. Түмсығы мыкты, Ой мен кырды тегістеп шьщты. (утік) Бір топ жүмбақтар ән-күй, ойын-сауық аспаптарына арналып, олардың адамға тигізер пайдасын, әсерін сөз етеді. Мысалы: Үш қазык, екі желі, тоғыз нокта, Тенселіп тербеледі адам сокса. Шешен тіл, сөзге жүйрік болғанымен, Не пайда үндемейді адам жокта. (домбьіра) Жүмбақта бейнелейтін затты бірде қызметіне қарап ("Қуаты ыссы керемет, үйге лебін жаяды” — пеш), бірде сыртқы белгілеріне қарап ("Тау басына шөп шықты, шөп шыққанда көп шықты” — бас пен шаш), бірде заттың болмыс-бітімін сипаттауына қарап ("Есек қүлақты, мысьщ аяқты, түйе ерінді, ешкі қүйрықты” — қоян) ажыратуға болады. Затты қосарлап бейнелеу — жүмбақтың тағы бір ерекшелігі. Жүмбақтаушы адамға да, жүмбақты шешуші адамға да бейнеленген заттың жеке детальдарын жетік білу шарт. Олай етпегенде жүмбақтау да, оны шешу де қиынға соғады. Жүмбак адам баласының ой-өрісі, дүниетанымы кеңей-ген сайын, халыктың қоғамдык түрмысының, көсіп-тірші-лігінің өзгеріп өсуіне, дамуына байланысты мазмүны, такырыбы жағынан үнемі жаңарып, байып отырады. Қазак халқының бергі дөуірдегі кол жеткен экономика-лык және мәдени зор табыстары жүмбактардан мол көрініс тауып отыр. Мысалы: Бір бұлбұл отырады салып өнді, Жүруге аяғы жок, емес жанды. Өнері кандай аскан деп ойладым, Бір демде жер түбінен хабар алды. (радио) Жүмбак балаларды ғана тапкырлыкка тәрбиелеудің күралы болып саналмайды. Ол — үлкендерді де өмірді танып білуге үйрететін, тапкырлыкка тәрбиелейтін күрал. Мәселен, бүрын казакта күйеу таңдаған кыз, қыз айттыруға келген жігітке жүмбак үсыну аркылы олардың ақыл-парасатын сынайтын болған. Мысалы, "Аяз би” ертегісіндегі ханның кызы Меңдіқыз Аяз бите қайрақ, пышақ, кылыш үсыну аркылы уәделесуін сипаттап, жігіттің акыл-парасатының каншалыкты жоғары екен-дігін пайымдап отыр. Бертін келе жүмбак акындар айтысынан озекті орын алып, акындык пен тапқырлыктың өлшемі болып саналған. Мысалы, Әсет пен Рысжанның, Нүржан мен Сапарғалидың айтыстары жүмбактасу түрінде келеді. Жүмбак тапкырлыкты, аңғарымпаздыкты, білімділікті қажет етеді. Оның жастарды айналадагы өмірді тани білуге төрбиелеудегі маңызы зор. |