 |
 |
Наш опрос
Поиск
 |
Пятница, 19.04.2024, 06:58 |
| Приветствую Вас Гость | RSS | |
| Қазақ әдебиеті | |
| Главная | Регистрация | Вход | |
Ертегілер Ертегі бізге, ең алдымен, халықты мінездейтін материал есебінде 11 кажет. (Н. А. Добролюбов. ) Ертегілер—халык ауыз әдебиетінен мол орын алатын күрделі шығармалардың бір түрі. Ертегілер көбінесе кара сөзбен айтылатын болғандық-тан, оны ерте замандағы ауызша шығарылып айтылатын корнем әңгіме деуге де болады. Халык өдебиетінің баска түрлері сиякты, ертегілер де адам баласының еңбек кәсібі, түрмыс-тіршілігіне байланысты туған. Онда халыктың ой-арманы, әдет-ғүрпы, мүң-шері, арман-мүраты баяндалады. Қазак ертегілерін үш жікке бөліп қарастыруга болады. Олар: қиял-ғажайып ертегілері, хайуанаттар жайлы ертегілер, түрмыс-салт ертегілері. Солардың ішіндегі ең көне түрі — қиял-ғажайып ертегілері. Ертегілердің бүл түрі халықтың сана-сезімі табиғаттың дүлей күшінің ішкі сырын танып білмей түрған сөбилік кезінде пайда болған. Олардың бөрі жанды, киелі деген түсініктен туған. Табиғат сырларын білсем екен деп армандаған халықтың ой-тілек түйінінен шыққан. Ертедегі адамдар ауыр еңбекті жеңілдетсек, жаксы өмір сүрсек екен деп армандаған. Бүл арманға олар өздерінің киялы аркылы ғана жеткен. Мысалы, "Үш өнерпаз” дегьн ертегіде өнерлі үш жігіттің ғажайып істері әңгімеленеді. Оның біріншісі — көреген, екіншісі — мерген, үшіншісі үшқыш болады. Бүлар өздерінің өнерлерін сынатпак болып бір елге келсе, калың жүрттың абыржып отырған үстінен түседі. Мүның мәнісін сүрастырса, біреудің сүлу кызын алып қарақүс аспанға көтеріп өкеткен екен. Осыған ел-жүрты кайғыруда көрінеді. Мүны ести сала жаңағы үш өнерпаз іске кіріседі. Көреген алып каракүстың қай жерде үшып бара жатканын айтады. Мерген көреген сілтеген жакка садағын атып жібереді. Садактың оғы алып каракүсты как айырацы, қыз аспаннан төмен күлдырап келе жатады. Осы сәтте үшінші өнерпаз аспанға үшып көтеріліп, қызды жерге түсірмей кағып алады. Бүлар кызды ауылына аман алып келеді. Жиналған жүрт зор қошемет көрсетеді. Мүндағы киялдан туған үш жігіттің өрекет-терінің мәні —жас үрпакты адамға жаксылық жасауға баулу, ізгілікті, өнерлі болуды мадак ету. Қиял-ғажайып ертегілерінің жағымды кейіпкерлері қарапайым еңбек адамдары, аңшы-мергендер, бакташы-малшылар болып келеді. Олар өздерінің күн көрісі жолында неше түрлі жырткыш аңдармен немесе табиғаттың дүлей күшімен күресуіне тура келеді. Ал жағымсыз кейіпкерлері ретінде жалмауыз кемпір, жеті басты жылан, жалғыз көзді дөу, жезтырнак, айдаһар, коркау касқыр, т. б. алынады. Сөйтіп, киял-ғажайып ертегілерінде жауыздык пен әділдік, кастык пен достык, жамандық пен жаксыльщ күресіп, ақыры, соңғылары жеңіп шығады. Күресетін жаулары канша мықты болса да, адам баласы өздерінің ақыл-парасатымен оларды жеңіп отырады. Жағымды кейіпкерлер өзінің мақсат-мүратына жетеді. Бүдан ертедегі адамдардың өз күш-кайратына, ақыл-парасатына деген сенімінің мол болғанын байкаймыз. Ертегіні шығарушылар адам айласынан, акыл-парасатьшан аскан күшті еш нөрсе жоқ, ол кандай да болмасын киындыкты жеңе алады деген корытындыға келген. Хайуанаттар туралы ертегілер. Бүл топка жататьш ертегілер де өте ерте заманда пайда болған. Ертедегі адамдар өздерінің күнкөрістері үшін төрт аяқты хайуандарды пайдалану, оларды үйрету, асырау жайын карастырды жөне әрбір хайуанат туралы, олардың Касиеттері туралы мифтік үғым - түсіиіктер ойлап шығарды. Бертін келе экономикалык дамудың, коғамдык сана-сезімнің өсуі нөтижесінде ол көзкарас-пікірлер жоғала бастады. Ертедегі хайуанаттарды касиетті, киелі деген үғым біртіндеп өзгерді. Сөйтіп, ертегілерде хайуанаттар жөнінде реалистік түсінік пайда болып, олардың адамға келтірер пайдасы, зияны, аткаратын қызметі сөз болды. Мал, мінсе — көлік, ішсе — тамак, кисе киім болатыны баяндалады. Оны "Алтын сака”, "Боз інген”, "Жаксылык пен жамандык”, т. б. ертегілерден көреміз. Хайуанаттар жайындағы казак ертегілерінің екінші тобы хайуанаттарды өз бейнесінде суреттейді. Олардың мінез-күлкына портреттік мінездеме береді. Қазак ертегілерінде ожарлык, аңқаульщ кескінмен аю бейнеленсе, жүрттың бәріне мазак, күлкі ретінде маймыл жүреді. Ал айналасындағы аң атаулыны жер соктырып кететін айлакер, өсек пен күншілдікті коздырушы, ойда жоқ жерде пөлені бастаухпы түлкі болып келеді. Бүл топтағы ертегілердің окиға күрылымына дәнекер және оған катысатын андардың басын косатын, оқиғаның дамуына себепкер болатын бастаушы да — түлкі. Мүны "Арыстан, каскыр, түлкі және түйе”, "Маймыл мен түлкі”, "Түлкі, тасбака, кене”, "Түлкі, аю, койшы”, "Түлкі мен бөдене” секілді ертегілерден көруге болады. "Түлкі мен маймыл” ертегісінде айлалы түлкі маймылдан: "Патша болдын”, —деп сүйінші сүрап, алдап какпанға түсіреді де, жемге салынған балыкты өзі жейді. Жөне ол маймылды "Екі бак болады, бірі баска, бірі аякка конады”, — деп мазак-әжуа етеді. Түлкі канша айлакер, қу болғанымен, үтылып қалатын кездері де болады. Мәселен, бүл "Түлкі, тасбака, кене” ертегісінде анык байкалады. Ертегіні шығарушылар хайуанаттар бейнесін суреттей отырып, соларға мінез-күлкы үксас адамдардьщ жексүрын іс-өрекеттерін мегзеп отырғаны байкалады. Түрмыс-салт ертегілері. Бүл топка кіретін ертегілер ерте заманнан өмірдің алуан түрін камтиды. Түрмыс-салт ертегілерінде өмірде болған немесе болуға тиісті уакиғалар басты орын алады. Оның кейіпкерлері қиял-ғажайып ертегілеріндегідей жалғыз көзді дәу, мыстан, жеті басты жалмауыз, жезтырнақ, т. б. бейнелерде емес, күнделікті өмірде кездесетін карапайым адамдар болып келеді. Қазактың түрмыс-салт ертегілері карапайым шаруа адамдарын ардактай отырып, еңбек ету жайына айрыкдіа көңіл бөледі. "Жатып ішер жалкау болма, ерінбей еңбек ет, өжеттен де, өрге үмтыл” дегенді білдіреді. "Қарттың үлына айтқан өсиеті” деген ертегіде дүние салғалы жаткан бай карттың баласына айткан өсиет-аманаты айтылады. Ол үлына: "Қарағым, менің артымда мол байлык калып барады. Соның иесі сенсің. Саған айтар өсиетім: кала сайын үй салдыр, ішкен-жегенің жал мен жая, казы мен карта, шекер мен бал болсын, жүма сайын өйел ал”, — дейді. Өкесінің бүл сөзін тура мағынада түсінген баласы әкеден калган байлыкты онды-солды шашып, көп катын алып, эр каладан үй салып, тез арада кедейленеді, акыры, кайыршылыкка үшырайды. Жігіт Акесінің өсиетін "мүлтіксіз орындаса” да кедейленгенін бір карияға айтады. Қария жігітке былай дейді: "Әкең акылды адам екен, бірак сен оның өсиетін теріс түсініпсің. Әкеңнің кала сайын үй салдыр дегені — өр жерде жаксы көретін досың болсын дегені; ішкен-жегенің жал-жая болсын дегені — еңбек ет, еңбекпен тапқан азығың жал-жая, шекер-балдай көрінеді дегені; жүма сайын өйел ал дегені — баскаға көз салма, сүйген жарыңмен жаңа косылғандай тату-төтті бол дегені”, — дейді. Бүл ертегінің жастарды еңбекке, адамгершілікке, достыққа, т.б. жаксы касиетке тәрбиелеуде мәні зор. Түрмыс-салттан туған ертегілердің тағы бір такырып-тары — үй іші, отбасы, жаксылык пен жамандык, үрлық пен аярлык жайында болып келеді. Бүларды ертегіге айналдырған халық өзінің отбасына деген көзқарасын білдіруді максат еткен. Жараскан ынтымак, тату-төттілік бар жерде бірлік, ырыс бар дегенді білдіреді. Ертегілердің қурылымы. Ертегілер ауызша айтуға лайыкты түрде күрылады. Сөз, сөйлем күрылыстары да осыған лайық келеді. Қай елдің ертегісінде де дөстүрлі салтқа айналған бастамасы жөне шешуі болады. Мөселен, казак ертегілері: Бар екен де, жок екен, Аш екен де, ток екен... Ерте, ерте, ерте екен, Ешкі жүні келте екен, — деп басталады. Ертегінің бұлай басталуы — айтушылар үшін керекті өдіс. Өйткені адам өрдайым білмегенін білуге құмар. Тыңдаушы үшін өңгімені жүмбактап бастау оқиғаның мазмүнын білуге деген қүмарлықты тугызу үшін керек. Бүл өдіс әуелде осы жағдайга байланысты туса да, кейін айтушылардың өдетіне айналган. Ертегілердің көпшілігі қара сөзбен айтылады. Бірақ араларында өлең сияқты ырғакка күрылған үзінділер жиі үшырасады. Мысалы, "Күндерден күн өткенде, күн артынан күн жеткенде, айлардан ай, жылдардан жыл өтіп, темір етік теңгедей, темір таяк тебен инедей болып, өлдім-талдым, өштім-жандым дегенде...” — деп өсірелей суреттеу — ертегілерге тән касиет. Ертегілердің сүйікті кейіпкерлері күші басым жауларымен күресіп, кай-кайсысын болсын жеңіп тынады. Ойлаган максатына жетеді. "Барша мүратына жете алмай" шешуі баскаша болып бітетін бірде бір ертегі болмайды. Ертегілердің осылай аякталуының өзінде халықтың болашакка деген жаркын көзкарасы жатқанын айқын көруге болады. |