 |
 |
Наш опрос
Поиск
 |
Суббота, 20.04.2024, 12:24 |
| Приветствую Вас Гость | RSS | |
| Қазақ әдебиеті | |
| Главная | Регистрация | Вход | |
МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕР Макал-мөтел, жүмбактар бір ғасырдың ғана жемісі емес. Олардың алғашкы үлгілері есте калмаған ерте заманда туып, өзінің калыптасу, даму, өсу процесінде талай ғасырмен бірге жасаскан. Бүл жолда өр түрлі коғамдык, таптық тілектерге сөйкес өзгеріп, жаңарып отырған. (М. Ғабдуллин. ".Қазақ халқыньің ауыз әдебиеті".) Мақал-мәтелдерден халықтың ой-санасы, дүниеге көзкарасы, акыл-өнегесі мол көрініс тапқан. Мақал-мәтелдер ой дәлдігімен, мазмүн терендігімен, түр жағынан ықшамдыгымен ерекшеленеді. Онда өмірдің сан салалы күбылыстарына баға беріліп, ой түйінделіп, халықтың ғасырлар бойғы төжірибесі негізінде пікір айтылады. Халык терең ойды аядай қалыпқа сыйғызы, шебер беруге тырысады. рөйтіп, "токсан ауыз сөздің тобықтай түйінін” жинақтап, корытып береді.* Мақал-мәтелдердің тақырыптары. Макал-мөтелдердің такырыптары өр алуан. Ол халықтың әлеуметтік, шаруашылық, рухани өмірінің бар саласын қамтиды. Шаруашылық көсіпке, тіршілік түрмыска байланысты макал-мәтелдерде төрт-түлік малға, егіншілікке, аңшылыкка, колөнерге байланысты төжірибелер жинақталып, корытылып берілген. Мақал-мәтелдердің бүл түрінде малдың адамға тигізетін пайдасы, өнімі, т. б. касиеттері сөз болады. Мысалы, "Қойдың сүті корғасын, қойды соққан оңбасын”, "Жылкы — малдың патшасы”, "Сиыр судан жериді”, "Сиыр алсаң танып ал, танымасаң тарғыл ал”, т. б. Отанды сүю, ерлік такырыбында "Ерлік тәрбиеден туады”, "Ерлік білекте емес, жүректе”, "Отанын сүйген ер болар”, "Ер жігіт елі үшін туады, елі үшін өледі”, "Батыр майданда, болат кайнауда шынығады”, т. б. көптеген мақал-мәтелдер туған. Ерлік пен еңбек егіз деп үккан казак халкы бір топ макал-мөтелдерін еңбектің мән-мағынасын ашуға арнаған. Мөселен, "Еңбек ер атандырады”, "Еңбекпенен ер көгерер, жаңбырменен жер көгерер”, "Еңбек кылсаң ерінбей, тояды карның тіленбей”, "Еңбек түбі — береке”, т. б. деп, еңбектің адам өміріндегі орнын айкындауды көздеген. Өнерді пір түткан ата-бабамыз "Өнерлі өлмейді”, "Өнерді үйрен, үйрен де жирен”, "Өнерлі жігіт өрде озар”, "Жігітке жетпіс өнер де аз”, "Өнерлінің колы алтын” деп, өнердің тіршіліктің түткасы екенін кейінгі үрпакка сездіруді мақсат еткен. ( Сондай-ак халкымыз білімді адам өмірін жеңілдету үшін, алға койган мақсатка жеткізу үшін қызмет ететін күшті күрал деп білді. Мысалы: "Окусыз білім жок, білімсіз күнің жок”, "Білімдіге дүние жарық, білімсіздің күні ғаріп”, "Оку —білім азығы, білім —ырыс қазығы”, т.б. Бір топ макал-мөтелдер адамның бойындағы жаксы касиеттерін марапаттауға, адамгершілікке баулып тәрбиелеуге бағытталады. Мысалы: "Атаның баласы болма, адамның баласы бол”, "Ак жүрек адам азбас”, "Акылың болса арынды сакта, ар-үят керек өр уакытта”, т.б. мақал-мөтелдерде кісілік, адамгершілік, достьщ мәселелеріне ерекше мән беріледі. "Ата-ананың кадірін балалы болғанда білерсің, ағайынның кадірін жалалы болғанда білерсің”, "Бала — ата-ананың бауыр еті, коз нүры”, "Ана алдында — күрмет, ата алдында — кызмет”, "Атадан ұл туса игі, ата жолын куса игі”, т. б. көптеген мақал-мәтелдер баланың ата-анаға деген сүйіспеншілігін төрбиелеуді көздеуден туған. Мақал-мәтелдердің қүрылымдық ерекшеліктері. Мақал-мәтелдің он бойында поэзияға төн жинақылық, үнділік, саздылық, үйқас, ырғақтылық байқалады. Онда басы артык бір сөз болмайды. Барлығы өз орнында, екшелген, сүрыпталған, жымдаса біріккен, ішкі мазмүнына сыртқы формасы сай үндестік тапқан болып келеді. "Ер дәулеті — еңбек” деген мақалды талдап көрелік. Мүндағы негізгі ой — еңбектің күдіретін, бүкіл игіліктің көзі екенін білдіру. Ой қазығы еңбек болған сон, мақалда "е” дыбысы ерекше естіліп түр. Мақалға саздылық, үнділік беріп түрған да сол. Дәулет сөзінің макал бітіміне кіруі де соған байланысты. Оның орнына ырыс, байлық, молшылық, т. б. сөздерді ала алмайсың. Онда макал поэтикалық қасиетінен айырылады. Мақал-мөтелдерде халық сөзді барынша үнемдеп қолданады. Тіпті кейде сөз тастап кетіп отырады. Мысалы, "Ақыл — жастан, асыл — тастан” дегенде "шығады” сөзі қалып қойған. Бірақ одан макал ойсырап түрған жоқ. Түсіп қалған сөз өз-өзінен ойға оралып, ишарамен білінеді. Мақал-мәтелдердің тура жөне ауыспалы мағынасы болады. Мысалы, "Онер алды — қызыл тіл”, "Ер канаты — ат”, "Елін сүйген ер болар”, "Жігітті намыс, қоянды қамыс өлтіреді” деген мақалдар ешқандай түспалдаусыз тура мағынасында айтылып түр. Ал екінші бір мақал-мөтелдерде ойды тура айтпай, жүмбақтап, астарлы мағынада ишарамен білдіреді. Мысалы, "Қызым, саған айтам, келінім, сен тыңда”, "Тоқпағы күшті болса, киіз казық жерге кірер”, "Не ексең, соны орасың”, "Жауырды жаба тоқиды”, т. б. макал-мәтелдерде айтпақ ой астарлы мағынада ишарамен беріліп отыр. Мақалдарды жасаудағы көркемдік тәсілдердің бірі — әсірелеу. Мысалы: "Көп түкірсе — көл”, "Жақсы — ай мен күндей, әмбеге бірдей”. Сондай-ак салыстыру өдісі жиі қолданылады. Мысалы, "Жаксы кыз — жағадағы кұндыз, жаксы жігіт — аспандағы жұлдыз”. Макал мен мәтелдердің өзара айырмашылығы. Макал-мәтел күрылысы жағынан сырттай үксас болып келгенімен, олардың мазмүнды түйіндеуінде, ойды шешуінде озіндік ерекшелігі байқалады. Мөселен, "Ерге жаттың тізесі батса, ағайыншыл болады” деген макалда ердің ағайыншыл болуының себебін жаттан көрген киянатымен байланыстыра білдіріп түр. Яғни, іс-әрекеттің себеп-салдары сөз тіркесінен байкалып түрады. Макалдарда бір-біріне карама-кайшы үғымдар мен нәрселерді салыстырып, шендестіру аркылы ой-пікірді айқындау тәсілі басым болып келеді. Мысалы: "Акымақтың акылы түстен кейін кіреді, Ырысы кеткеннің иті үры кеткен соң үреді”. Немесе: "Ақымак бастан акыл шықпас, Акыл шыкса да, макүл шықпас”, дегенде акымақ пен акылды — карама-кайшы үғымдар, осы екеуін салыстыра келіп, акымактан шықкан ой-пікір де дүрыс болмас деген қорытындыны шендестіру аркылы білдіріп отыр. Ал мәтелдерде корытынды ой, түйін айтылмайды, бейнелі сөз айшығы аркылы берілген ойды тыңдаушы өзі топшылайды, түжырым жасайды. Мысалы, "Көппен көрген — үлы той” дегенде түспал бар, бүл жерде мағынаны тыңдаушының өзі корытуына тура келеді. |