 |
 |
Наш опрос
Поиск
 |
Четверг, 25.04.2024, 08:45 |
| Приветствую Вас Гость | RSS | |
| Қазақ әдебиеті | |
| Главная | Регистрация | Вход | |
ӘЙТЕКЕ БИ ӘЙТЕКЕ БИ (1644—1700)  Қазақтың өйгілі де айбарлы билерінің бірі — Өйтеке. Ол Төуке ханның түсында өмір сүріп, казак жүртының бір орталыкка бағынып іргелі ел болуына ісімен де, сөзімен де зор үлес косқан. Әйтеке би жастайынан-ақ өр түрлі дау-дамай, талас-тартыста суырылып шығып, көшелі сөз айтып, тілмар шешендігімен жүртты таң-ғалдырған. Қазак билерінің дәстүрімен Әйтеке де Қазыбек бите сөлем беруге келген. Әлі онша таныла коймаған кезінің өзінде үтымды жауабымен көзге түседі. Қазыбек Әйтекеге: "Уа, балам, атадан жаксы үл туса, елдің туы болады, жаман үл туса, соры болады деуші еді, сен соның кайсысы боласың?!” депті. Сонда Өйтеке бірден тіл катып: "Ораздының қариясы картайғанда қазына болады, Шиыршының кариясы картайғанда казба болады” дейтін еді, өзіңіз кайсысы боласыз?” — деп карсы сүрак кояды. Бүған Қазыбек: "Иншалла, казынасы болармыз”, — дейді. Сонда Әйтеке: "Біз де елдің туы болармыз”, — деп жауап кайтарған. Бүл бір жағынан, сөлем берушінің тапкырлығы мен ой-өрісін байқатады. Елге танымал белгілі шешеннің алдынан өткен жасты жұрт та мойындап, келешегінен үлкен үміт күткен. Өйтеке баска билермен бірге "Күлтөбенің басында күнде жиын” атанған тарихта белгілі ауыр кезеңде кал-мак баскыншыларына карсы күресті үйымдастырушы-лардың бірі болған. "...Екі адам керіссе, оның арты шаң. Біз — үш жүз керіспейік, келісейік. Егер керісе койсак, бізге хандык түгіл, ондык та жок. Мен 29 рудан күралған Кіші жүзбін, әрі көппін, әрі батырмын, әрі бимін. Керісер болсақ, осы үшеуі маған жайсыз, сендерге жок...” дейді. Ел мүддесін коздеп сөйлеу Әйтекенің "Қасқакөл дауында” да корінеді. Орманбет биге айтқан: "Бай болсаң халкыңа пайдаң тисін, батыр болсаң жауға найзаң тисін. Бай болып елге пайдаң тимесе, елден ботен үйің күйсін”— деген создерінің өзі оділдікті ту етіп кәтерген шыншылдығының дөлелі болса керек. Тереңнен толғаған Әйтекенің бүл жүйелі сөзі ас-тарына кеп мағына сыйғызған даналыгы танылады. Әсіресе елдің татулык-бірлігін, түтастығын сактауға үлкен мән бергенін дәлелді де кисынды сөздерінен анық байкаймыз. Тартымды сөздермен өз ойын анык жеткізіп, халқыңа пайдаң тимесе, тірлігің шамалы деп ой-түжырым түйіндейді. Өйтеке би өмірдің баянсыздығы мен опасыздығын көрсету аркылы қоныс үшін тартысудың кажеті жок екенін ескертіп, болашақ жас буынмен жалғасатынын айтып дәлелдейді. Ол осыны бүгін түсінбесек, ертең кеш болады деген үтымды ой үсынады: Суалмайтын суат жоқ, Тартылмайтын бүлақ жок. Құйрығы суда тұрса да, Қурамайтын кұрак жок. Дүние деген фөни бұл, Баласы жокта мият жок. Бөрінен киын сол екен, Артында калган шырак жоқ! Осы шумактағы өлең жолдарындағы "жоқ” сөздері ойды салыстыра айту үстінде бірнеше рет қайталанып келуі, сөздің өткірлігі мен өсерлігін арттырып, даналык пен кемелдіктің белгісін танытады. Бір аңызда Төле би мен Қаз дауысты Қазыбек ертеректе елген кісінің қүнын даулап, Кіші жүзге келеді. Дау бірнеше күнге созылып, екі жақ келісе алмайды. Бір күні есік жакта отырған бір жігіт: — Аскар тау, сенде бір мін бар — асу бермейсін, Таскын су, сенде бір мін бар — өткел бермейсің, Билер, сендерде бір мін бар — баскаға сөз бермейсің, — деп түрып кетеді. — Шакыршы, анау қара жігітті, — дейді Қазыбек. Жігітті шақырып келген соң: — Енді төрелігін айтып, осы дауға озің ие бола ғой,— дейді Төле би. Сонда жігіт: — Алты атасын аркалап жүргенді сіздерден көрдім, жеті атасын жетектеп жүргенді сіздерден көрдім. Ескіріп кеткен дау екен. Қүр қайтсаңыздар, ағалық назаларыңа қалармын. Ердің қүны жүз қара ғой. Кіші жүз санын жүзге толтырып тайынша-торпақ берсін, соған разы болыңдар, — дейді. Екі жағы да разы болып тарасады. Бүл — Өйтеке еді. Кезінде Төуке хан билерге берген батасында: Төле би, ер Қазыбек, тілді Өйтеке, Аскар тау — Қазыгұрттай білімді еді. Бірі күн, бірі туған айдай болып Заманға сөйкесімен келіп еді, — деп билерді асқар тауга, күнге, айға теңеуі тегін емес. |