 |
 |
Наш опрос
Поиск
 |
Четверг, 25.04.2024, 18:20 |
| Приветствую Вас Гость | RSS | |
| Қазақ әдебиеті | |
| Главная | Регистрация | Вход | |
МАЙЛЫҚОЖА СҰЛТАНҚОЖАҰЛЫ (1835-1898) Майлықожа өз шыгармаларьінда көбінесе жалпы адам мінездерін тузетуді жырлайды. Оларда терең ойшылдық пен әткір сьищқшьипдьщ та айқын көрініп отырады. Мардан Байділдаев Майлықожа Сүлтанкожаүлы қазіргі Оңтүстік Қазакстан облысы, Сарыағаш ауданында 1835 жылы дүниеге келген. Мүсылманша сауатты болған ол ержеткен сон коп ізденіп, заманына сай білімді адам дәрежесіне жеткен. Майлықожа 14 жаска толғанда, өкесі мен шешесі бірдей қайтыс больш, жетімдік күй кешеді. Жігерлі жас өмір ауырт-палықтарымен арпалыса жүріп өлең айтып, елге танылады. Ел акындарымен кездесіп, сөз өнерін үйренеді. Өз бетінше сауат ашьш, Шығыс өдебиетін окиды, оның кейбір үлгілерін жатқа айтып таратады. Бүкар, Самаркан, Ташкент сияқты мәдеішет ортальщтарында болып, Шығыс өдебиетіне, өсіресе Науаи, Фирдоуси, Низами шығармаларына ден қояды. Сонымен катар Қожа Ахмет Йасауи, Сүлеймен Бакырғани, Асанкайғы, Бүкар жырау шығармаларымен жете танысады. Дулат, Шортанбай, Молда Мүсалармен пікірлес болған. Сүйінбай, Жаныс (кырғыз акыны), Қүлыншак сиякты белгілі акындармен кездесіп, кейбірімен айтыскан. Майлыкожа Шығыс өдебиетінің киссаларының сюжеті негізінде дастан-дар да жазған. "Зархүм” үлгісінде "Абдолла бала” жырын шьи'арған, "Тотынаманың” мазмүнын қыскаша толғаған. 1883 жылы Ташкент қаласында жарык корген "Кырғыз хрестоматиясы” атты жинакта Майлыкожаның бірнеше үзак толғаулары басылады. Олар: "Райымкүлға”, "Қасқыр”, "Ноғай мырзаға”, "Үш жігіт”. Бүл өлеңдерінің жалпы мазмүны—адамгершішкке шакьфатъш ғибрат сөздер. Акын 1898 жылы кайтыс болады. Майлыкожаның шығармалары өз дөуірінің түрлі сала-сьш камтиды. Майлыкожа коғамдьщ-өлеумепік кайшылык-тарды жіті көріп, оларды шешу үшін қоғам мүшелері биік адамгершілікті, еңбексүйгіш болуы керек деп түсінеді. Сол себепті де жырау поэзиясының казак өдебиетіндегі орны адамгершілікке үндеген накыл өлеңдерімен айкындалады. Майлықожа шығармаларының негізгі идеясы — адамгер-шілік касиеттерді дөріптеу, жаксылыкка үндеп, жамандык-тан аулак болуға шакыру. "Райымқүлға” өлеңінде үнамсыз мінез-қүлықтарды сынап, мықтылардьщ елді зарлатьш, түл-кіше алдап, сүліктей сорып, зүлымдык істеп жүргендерін өшкерелейді. "Қасқыр” атты өлеңінде өзі тойса да, көзі той-майтындарды қасқыр мінезді жыртқыш кейпінде суреттеп, ажуа етеді. Оңай байлыққа жетуді аңсау, қанағат қылмау — адамның бойындағы ең жаман қасиеттер деп үққан ақын өзінің "Үш жігіт”, "Аңқау мен қу” толғауларында да осы жағымсыз мінездерді мінейді. Майлықожа ел түрмысына жаны ауырып, халықтың басына түскен қиыншылықтарға, жүт жылының ауыр қасі-ретіне қатысты көптеген өлеңдер арнаған. Ақын оларда шаруа адамының күйзеліске үшырағанын баян етеді. Қоян жылы жаумады көктен жаңбыр, Қабағы шаруалардың болды салбыр. Қыстыгүні болғанда кар тынбады, Айуанға өлім жетті аштан өрбір. Майлықожа—өзі өмір сүріп отырған заманньщ озбырлық сырын түсініп, әділет жолын жақтаған ақын. Дау мен жан-жалды қоздырып, желікпе жетесіздер билеген заманды батыл сынайды. "Зар заман” дөуірімен түстас өмір сүрген Майлықожа заман қиындығын суреттеумен ғана шектеліп қалмай, тығы-рықтан шығудың оң шешімін табуға үмтылады. Мүндай жол мьшаған саяды: қашанда адамгершілік қалыпты сақтап, өз халқына адал қызмет ету; ең бастысы — еңбекпен, өнермен, көсіппен айналысу. Ақынның үміт артары — өз заманының ойы озық парасатты адамдары мен ел-жүрты үшін аянбай еңбек етуге талпынған ер-азаматтары. Білмеген сөзді білдірген, Сауалдап сауат ашкандай, Жауды кешіп, жатты ел ғып, Басыла сөйлер мактанбай. Халкына кызметі қадірлі, Тал жібектей есілген Жаксының жаны нак сондай, — деп, халқына қызмет қылар қауымшыл нағыз азаматтың сипатын береді. Майлықожаның үлгі түтарлық кейіпкер-лері елінің алдында адал болады, бар білгенін халқынан аямайды, адамды алаламайды, жатты да ел қылып, кешірім-шіл келеді. Майлықожа өлеңдеріндегі еңбек тақырыбы — ерекше көңіл аударарлық. Ол болашақтың қандай болмағы бүгінгі еткен еңбекке байланысты екенін ескертш, жастарды көсіпке, диканшылыкка үндейді: Диқан тоймас жер десе, Ер тілеуін береді, Ерте түрып терлесе. Болашақ жок бозбала Еңбек етіп кермесе. Ақын, сондай-ак, түйе, жылқы, кой, сиыр төрізді терт түліктід береке, ырыс екенін айтады. Оларды бағып-күтудің жолдарын, ретін білуге үндейді: Шаруа болсаң, мөнісін Өркайсысының ойлап тап... Майлықожа адамды және оның мүмкіншіліктерін жоға-ры бағалайды. Өнері мен білімі аскан адамға зор сеніммен карайды. Оның шығармалары адал еңбекке үндейтін пафоска толы. "Бүлбүл” өлеңінде күнді боска өткізбей, табыс табуды насихаттайды. Қыс камын жаз күндері жасау керектігін ескертеді. Бір бұлбүл бауда өмір сүрген екен, Саясын ол гүлдердің қылған мекен. Азаннан кешке дейін өн шыркаумен, Сауьщ пен сайран кұрып жүрген екен. ілгері өн болтан еді сайраганы, Жаз өтер деп, қыс камын ойламайды. Ахуалы адамның сол секілді, Өр адам пікір қылса ойланады. Адамгершілік қасиеттің ең биік үлгілерінің бірі — ата-ананы қадірлеу, адамды қүрметтеу екенін ақын өз өлең-деріне аркау етіп отырады. Ата-ананың қадірін баса айта-тын толғауында адамның озінің айналасындағы ағайын-туыстарын қалай қүрметтеуге тиіс екенін санамалап айта келіп, өке мен шешенің балаға деген сүйіспеншілік сезімін көркем бейнелеп, асқак жырлайды. Атаньщ қадірін айтайын, Табылар сатан кай жерден... Ананың қадірін айтайын, ...Тоғыз ай он күн көтерген, Балаға деген ықыласын Мехнаты қалай өтелген, Саната сальш байқайьш. Зиярат қылып сыйласаң, Жыласаң көңілі жүдеген, Кем емес анаң Меккеңнен... Қуансаң тасып үдеген, ...Алла — пайгамбардан сон, Өкендей қүбыла қамқорың Күллі жакын досыңнан... Майлықожа акын табигат күбылыстары мен оның көрі-ністері туралы да ой толгап, оны оз жырларына акындык шабытпен аркау етеді. "Жылдың терт мезгілі” атты жырында жаз, күз, кыс, көктем — бөрі де адам түрмысымен, шаруа кәсібімен үштастырыла бейнеленеді. Сәуірде көтерілер ракмет туы, Ойнайды су бетінде каз бен куы. Жан-жануар көк майсаға бауырын төсер, Емізер жас баладай жауын суы. Шаттанар бүл дөуірге жас пен көрі, Лөззаты же л мен көлдің жанға дері... Шаруалар жайлар тауды мальш баккан, Егін сап дикандары, кетпен шапкан... Акын жаз мезгілін бейнелегенде, нағыз ыстык кез — шілде түсын суреттеп, сол кездегі суалған өзен, күнге күйіп кеткен шөп сиякты сүреңсіз көріністерге көбірек көңіл бөледі. Күз бен кыстың бейнесі жаздан да кысылшан, кыты-мыр. Эрине, мүны ол шаруа адамының көзкарасы түрғы-сынан карап, табигат пен еңбекті егіз санаған. Екінші бір өлеңінде табигат көріністерінен оптимистік сарын еседі: Ауада нөсер көп болса, Айдьш көлдер көлкілдер. Келге біткен көк желек Жел сокканда желкілдер... Қыс та өтер, жаз больш, Адамзат, айуан мөз болып... Майльщожаның табигат туралы өлендері казак поэзия-сындагы табигат лирикасының калыптасуына, толысуына косылган өзіндік үлес екені анык. Сондай-ак акын өлендері өзінің күрылысы жағынан да ерекшеленіп түрады. Оның өлең жолдарынан белгілі бір дыбыстан басталып, ассонанстык үйлесім тауып жататын шумактар жиі кездеседі: Ақ түйғьш келіп ілінер, Алдьш жайып торласа. Арғымак ат та жығылар, Алдьш казып орласа... Майлыкожа өлеңдерінде "ер едің сүңкар текті, бүркіт кекті...”, "дүбірің түлпар жылкы жарыскандай”, "үмітің айга шабар арыстандай”, т.б. деген сынды айшыкты эпитет, теңеулер молынан кездеседі. |