Тілеуке Құлекеұлы 1748 жылы Көкшетау өңірінде дүниеге келеді. Әкесі Қүлеке батыр Абылай ханның жакын серігі, өз түсындағы беделді рубасыларының бірі болған. Шал он бес жастан бастап-ақ акын ретінде таныла бастайды. Ол тура мінезді, өткір тілді болған. Негізгі жырлаған тақырыбы — адам өмірі, өмірде кездесетін өр түрлі жағдайларға терең үңіле отырып, жаксылықты ту етіп көтеріп, жамандықты әшкерелей білген.Жаманға дөулет бітсе, өуейіленер,
Жаксыга дөулет бітсе, бак айналар,
Басына жазатайым бір іс түссе,
Арасы дос пен дүшпан абайланар, —
деп, нағыз достыкты бағалай отырып, жаксы адамға төн касиетті, адамгершілікті дөріптейді.
"Бүл дүниенің мысалы” өлеңінде — екі нөрсені катар коя отырып, салыстырулар аркылы өзінің пөлсапалык ой-пікірін білдіреді:
Ақылы жок надандар, іс бітірмес жамандар —
Жүз болса да бірмен тең.
Жетесі жаман бозбала —
Токсандагы шалмен тең, —
дей келе, колынан іс келмейтін надан адамдардың жүзі болса да керегі жоктығын әшкерелей отырьш, акылсыз бозбала жігіт те көрі шалмен бірдей екенін айтады.
Сөз үқпайтын адамға айткан акылдан пайда жоғын ескертеда
Жаманға айткан ақылың Ағып кеткен селмен тең, —
деп ашып көрсетеді. Жаксы өйел жігіттщ бағы болса, жаман өйел өмір бойы соры болатынын салыстыра суреттейді.
Жаксы катын алсаңыз,
Жаксылыгын білдірер,
Ерін жөнге көндірер,
Анык осы, бозбала,
Жұмақтан шыккан хормен тең.
Алғаның жаман жолыкса,
Жамандығын білдірер,
Ер кадірін кетірер,
Онык өзі, бозбала,
Маңдайға біткен сормен тен, —
деген өлең жолдарынан акынның өмір тәжірибесінен туған — төрбиелік мөнді акыл-нақылға толы ойларын анык байкауға болады. Акын өлеңдерінде акыл-накыл, өнеге, өсиетті сөздер көп кездеседі:
Ата-ананың кадірін Балалы болғанда білерсің,
Ағайынның кадірін Жалалы болғанда білерсің,
Дөулетінің кадірін Мал кеткенде білерсің, —
деген өлең жолдарынан жаксылык имандык, кадір-касиет жайындағы толғанысын көреміз. Өке-шешені күрметтеу, туыска деген қарым-катынастың, адал ниеттің, кандай жағдайда болмасын шынайы, таза болуына үндейді. Демек, акынның "Аргымақ ат кімде жок”, "Саясы жок бәйтерек”, "Түседі өлең десе кайгы-шерім”, "Қыздар туралы”, "Өлеңге токтамайды Шал дегенің”, т.б. өлеңдері афоризмге, акыл-накылға толы екенін көреміз. Акын толғаулары өзінің өткірлігімен, батылдығымен, фило-софиялык тереңдігімен ерекшеленеді.
Шал акынның біздің заманымызға жеткен мүрасы такырыптык жағьшан: дін, этика адамгершілік мәселелері, байлык пен кедейлік, о дүние мен бү дүние жайы сөз етілетін философиялык-дидактикалык үлгідегі туындылар, түрмыска катысты өлеңдер, жеке адамға арналған жырлар. Олардың қай-кайсысы болмасын казак поэзиясының өрісін кеңейтті.