 |
 |
Наш опрос
Поиск
 |
Пятница, 19.04.2024, 17:42 |
| Приветствую Вас Гость | RSS | |
| Қазақ әдебиеті | |
| Главная | Регистрация | Вход | |
Тұрмыс-Салт жырлары ...Көне көшпелі түркілер мал өсіру, егіншілік, аң аулау істерімен айналысқан... Көне түркілердің үлан-ғайыр жерлерге ие болуы олардың кисапсыз көп мал өсіруіне мүмкіндік туғызған. Малдың өнімінен түрлі тағамдар даярлап, терісі мен жүнінен киім-кешек жасаған. Көрші елдерге жылкы, кой малдарын, сүт, ет тағамдарын, аң терілерін сататын. Рұндар заманында таска кашалған суреттерде жылкы, кой, аңшылар мен жауынгер садакшылардьщ өнері бейнеленген. Ғүндар жылкыны ерекше кадірлеген. Олардың үнатып ішетін тамағы жылкы еті мен кымыз болтан. (Л. Н. Гумилев. "Көне туркілер".) Кай халықты алсак та, олардың өзіне төн түрмыс-тірттті.тгігі, күн көрісі, әдет-ғүрпы, салт-санасы болатыньш білеміз. Қоғамдык өшрінің, экономика лык жағдайларының ілгерілеп дамуымен байланысты халықтың түрмыс күйі, өдет-ғүрпы, салты, сана-сезімі, дүниеге көзкарасы, т.б. біртіндеп өзгеріп отырады. Сөйтіп бір заманда туып, бертін келе, көп уакыт бойына калыптаскан, белгілі жүйеге түскен, дағдыға айналған түрмыс-тіршілік, өдет-ғүрып, салт-сананың алғашкы мазмүны біртіндеп ескіріп, заман талабына сай жаңа мазмүнға ие бола бастайды. Осыған орай ауыз өдебиеті, оның ішінде түрмыс-салтка байланысты түрі де дамып, өзгеріп отырған. Қазактың ауыз әдебиетінде халыктын түрмыс-салтымен байланысты туған шығармаларды мазмүны жағынан бірнеше түрге белуге болады. Солардың ішінде бастылары мыналар: 1. Төрт түлік малға, еңбекке, аңшылық кәсіпке байланысты туған шығармалар. 2. Баланың дүниеге келуіне, есейіп ер жетуіне байланысты туған шығармалар. 3. Үйлену салтына байланысты туған өлең-жырлар. 4. Көңіл-күйді білдіретін өлең-жырлар. 5. Бата-тілектер. Төрт түлік малға, еңбекке, аңшылық кәсіпке байланысты туған өлең-жырлар. Қазақ халқының өмірі төрт түлік малмен тығыз байланысты болғандықтан, түрмыс-салт жырларының ең бай және кең тараған түрі — төрт түлік мал туралы өлең жырлар. Себебі төрт түлік мал — қазақ халқының күн көрісінің, шаруашылығының негізгі саласы. Ол сауса — сүт, сойса —ет, кисе — киім, мінсе —көлік болды. Түрмыска керекті заттар: алаша, кілем, сырмак, корпе-жастык, саба, торсық, т. б. малдың өнімінен жасалды. Сондықтан да төрт түлік малды казак халкы аса кадір түтып, өлең-жырларына аркау етті. Төрт түлік туралы өлең-жырлар ерте заманнан халыкпен бірге жасасып келеді. Ертедегі адамдар Айдың, Күннің, кыс пен жаздың, боран мен жауын-шашынның, су таскынының жаратушы иелері бар, адам баласы оларға жалынып-жалбарынса, табиғат адамға мейірім-ділік нүрын шашады деп үкты. Хайуанаттардың әркайсысының да жаратушы иесі бар, соларға жалынып-жалбарынсак малды ауру, індеттерден сактайды, өнімді мол береді деп түсінген. Қой атасына — Шопан, сиыр атасына — Зеңгібаба, түйе атасына — Ойсылкара, жылкы атасына — Қамбар деп ат қойып, оларға өлеңмен тілек тілеп жалбарынған. Шопан атадан: "Тегене күйрык кошкар бер, малды берсең, койды бер”, Қамбар атадан: "Айғыр берсең, үйірі толған байталды, өңкей мама бие бер”, Зеңгібабадан: "Сиыр берсең, өңкей мама сүттісін бер”, Ойсылқарадан: "Маң-маң баскан, маң баскан, шудаларын шаң басқан, өрі жүнді, өрі сүтті, әрі күшті түйе бер”, — деп тілейді. Эр түліктің иелеріне "Мал басын өсімтал ет, үры-қарьщан, ит-күстан, ауру-індеттен сактай гөр”, — деп жалбарынады. "Бакташының сөзі” деген халык өлеңінде эр түлікті бағып-кағудың киындығы, өзіндік ерекшеліктері айты-лады. Етпкінің тау мен таска желдеп кететінін, сиырдың жүрдектігін, бір орында түрмайтындығьш, түйенің түрған жерінен табылатын жуастьнъін, т. б. суреттеп, эр түліктің ерекшеліктеріне сипаттама береді. Қазак халкы өр түліктің күнделікті түрмыс-тірпгілік-тегі аткарар кызметін макал-мөтелдер аркылы да білдірген. Мысалы, "Мал өсірсең, кой өсір, өнімі оның көл-көсір”, "Тоғыз кабат торқадан, токтышактың терісі артык” деген макал-мөтелдер аркылы кой малының өнімді көп беретіні, жүні мен терісінің, сүтінің адамға өте пайдалы екені айтылады. Сол сиякты бір топ макал-мөтелдер түйе малының қасиетін марапаттауға арналған. "Нар жолында жүк калмас”, "Бакырауык демесең, бағалы көлік түйе ғой” деген мақал-мәтелдер түйенің шөлге шыдамды, жүк көтергіш, көшіп-конуға таптырмас күш көлігі екенін дәріптеуден туган. Қазак халқы төрт түліктің ішінде жылқы малын ерекше кадірлеген. Жылқыны сауса, қымызы—дәрі, жесе, еті — дәрі, мінсе, пырак деп бағалаған. "Түлпардың ізі бітпейді, түяғы кетпейді”, "Атың жақсы болса, бүл дүниенің пырағы”, "Ат үстаған азабынан қүтылады”, "Ер канаты — ат” деген мақал-мәтелдер көптеп саналады. "Жылқы — малдың патшасы, түйе — малдың қасқасы” деп бағалауы жаугершілік пен көшпелі өмірді бастан кешірген қазақ елінің жылқы мен түйені ерекше қастерлеуінен туған. Қазақ халқы ертеде аң аулауды да кәсіп етті. Аңның етін, терісін, жүнін күнделікті түрмысында керегіне жаратты. Халық жырларында аңшы-мергендермен катар, алғыр кыран қүстар мен жүйрік тазыларды да өлеңге қосып отырған. Олардың адам баласына келтірген пайдасын, атқарған қызметін баяндаған. Қазак арасына кең тараған жырдың бірі — "Көк-жендет”. Мүнда Көкжендет жайы, қаршығасынан айырылған аңшының жоқтауы айтылады: Көкжендет, тұғырын алтын, жібек баулы, Бар ма екен Көкжендеттей кыран шөулі?! Күніне отыз үйрек, кырык каз іліп, Кеш болса отырушы ен тояттаулы. Көкжендет, қандыбалак, шіркін көрі, Болар ма Көкжендеттей кұстың бөрі. Ауылды кұс етіне көні кылған, Шіркіннің, не кылайын, өтті зары. Саятшының сөзімен қыран қүстың алғырлығын көз алдыңа елестетіп, жоғары бағалайды. Халық әдебиеті аңшылықты көзге елестетіндей әдемі теңеу, образды сөздер, эпитет, метафоралар жасады. Адамның сырт келбетін, ерлік бейнесін "арыстандай айбатты, жолбарыстай жүректі” деп немесе "бүғы мойын”, "бөкен қабақ” деп суреттеу, сүлуларды "ак бөкенге”, "аққуға” теңеу өлең-жырларда жиі кездеседі. Мысалы, халык әндерінде айтылатын: Қалкатай отыр ма екен, жатыр ма екен, Аккудай көл шайкаған аппак болып, — деген жыр жолдары осының айғағы. Сондай-ак акындар өздерін "ақиыкка”, "мұзбалак кыранға”, "терең көлдің сұксыры — үйрекке” теңеуді дәстүрге айналдырған. Наурыз жыры. Ертеден келе жаткан түрмыс-салт жырларының бір түрі — Наурыз жыры. Бүл өлең Наурыз мейрамы кезінде айтылатын болғандьщтан, Наурыз жыры деп аталады. Наурыз мейрамы наурыз айының 22-сінде (ескіше сәуірдің тоғызында) мерекеленеді. Мүны казақтар "Үлыстың үлы күні” деп те атайды. Олай атау себебі — "Үлыс күні”, мүсылман елдерінің жыл санауы бойынша, жаңа жылдың бірінші күні болып есептеледі. Бүл күні күн мен түннің үзактығы бірдей болып теңеледі. Қыстың ызғары кетіп, елдің мал күту, кар күреу, кыс боранымен арпалысу сияқты ауыр еңбектен колы босап, акка аузы тиеді. Оны көрі-жастың "күпіақтасып көріскен, жаңа ағыткан козыдай, жамырасып өбіскен Үлыстьщ үлы күні” деп те атаған. Қазак аулының жадырап жаңа туып келе жаткан көктемді куанышпен тойлап карсы алуы салтанатты түрде өтетін болған. Бүл күні эр үйде казан көтеріліп, наурыз көже жасалады. Үлкен-кіші сөнді киініп, бір-бірінің үйлерін аралап, жаңа жылға арналған тілектер айтады. Наурыз күнінің мәні хальщтың кайырымдыльщты, мейірімділікті, еңбекті ерекше бағалауында, шаруашы-лықты кастерлеуінде жатыр. Мысалы: Үлыс күні казан толса, Ол жылы ак мол болар. Үлы кісіден бата алсаң, Сонда олжалы жол болар... — деу, немесе Торт түлік акты болсын, Үлыс береке берсін! Үлыс оң болсын, Ақ мол болсын, Қайда барсан жол болсын! Бөле-жала жерге енсін!.. — деген өлең жолдары келе жаткан жаңа жылдан нені күтетінін, бір-біріне кандай тілек білдіретінін аңғартады. Ұлыс күні шаруадан колы босаған жастар шаттык сезімге бөленіп: Есік алды кара су тойлағаным Жалғанның кызығына тоймағаным. Көмілсем де кетер ме көкейімнен, Қалкаммен ұлыс күні ойнаганым, — деп махаббат сезімін де жыр еткен. |